The Socio-Political Developments That Fostered the Phenomenon of Heresy in the Early ʿAbbāsid Period
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.18011956Keywords:
Islamic History, Hadīth, ʿAbbāsids, Politics, HeresyAbstract
This study aims to examine the historical background of the phenomenon of (zindīq) heresy and the political and social developments that fueled this phenomenon it in the early ʿAbbāsid period. With the political, geographical, and cultural developments at the end of the Umayyads and the beginning of the ʿAbbāsids, certain deviant ideologies emerged, referred to as heresy, which deeply affected Muslim society. These groups, which held various ideas and ideologies incompatible with the fundamental principles of Islam, sometimes gained enough power to influence the bureaucratic mechanisms of the state, parallel to the political and social developments of the early ʿAbbāsid period. The ʿAbbāsid caliphs engaged in a decisive struggle against heretical groups such as Markūnīism, Dahrīism, Manicheanism, Daysānīism, Sanawīism, Mazdakīism, and Madjūsīism, which mainly aimed to revive ancient Persian beliefs and traditions; they even considered this issue important enough to bequeath it to their successors. As a matter of fact, for the first time in this period, an institution called Dīwān al-Zanādiqa was established in which these heretical groups were tried and punished. The heretics and blasphemers tried to spread their deviant ideas and ideologies at every opportunity, and took a deliberate attitude towards corrupting the Muslim society at the level of belief and practice. While the heretical movements continued secretly and deeply during the phases when the state mechanism was authoritarian, they continued more openly and visibly during the phases when political and social policies began to soften. In this framework, it has been observed that the heretics developed their attitudes according to the atmosphere created by the political and social policies adopted by the caliphs. The study focuses on the thesis that religious and sociocultural developments in the early ʿAbbāsid period, such as the institution of Bayt al-Hikma, translation movements, the Mihna incident, and the Shūbiyya movement, fed the phenomenon of heresy. Finally, the study adopts a literature review and documentation method. Classical and modern sources covering the early Abbasid period have been reviewed and classified to the extent that they enable the identification of phenomena shaped around the concept of heresy, striving to present a meaningful whole.
References
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. er-Red ʿale’ zenâdıka ve’l-Cehmiyye. Riyâd: Dârü’s-Sebât, 1424/2003.
Akoğlu, Muharrem. “Siyasallaşma Sürecinde Halku’l-Kur’an Tartışmaları”, Bilimname 37 (2019), 353-382.
https://doi.org/10.28949/bilimname.469726.
Alıcı, Mehmet. “Zendig-Dehr İlişkisi: Kureyşli Zındıkların Zaman ve Ahiret Algısı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (2016), 801-23. https://doi.org/10.15869/itobiad.23059.
Altungök, Ahmet. “Sâsânî Kültür ve Medeniyetinin İslâm Kültür ve Medeniyetine Etkileri”. Tarih İncelemeleri Dergisi 29/2 (2014), 445-487. https://doi.org/10.18513/egetid.69178.
Apak, Âdem. “Şuûbiyye Hareketinin Tarihî Arka Planı ve Tezâhürleri: Asabiyyeden Şuûbiyyeye”. İSTEM 6/12 (2008), 17-52. https://dergipark.org.tr/tr/pub/istem/issue/26539/279399.
Âtıf Şükrî, Ebû Avad. ez-Zendeka ve’z-zenâdıka. Umman: Dârü’l-Fikr, ts.
Atvân, Hüseyin. ez-Zendeka ve’ş-Şuʿûbiyye fi’l-ʿasri’l-ʿAbbâsiyyi’l-evvel. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1423/1984.
Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset. İstanbul: Pınar Yayınları, 2002.
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2. Basım, 2011.
Azimli, Mehmet. Abbâsîler Dönemi Bâbek İsyanı. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2004.
Azimli, Mehmet. “Abbâsîler’in İlk Döneminde Farisî Karakterli İsyanlar”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti 5: Abbâsîler (I), ed. Nahide Bozkurt - Mustafa Demirci, 221-252. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Ḫalḳu efʿâli’l-ʿibâd ve’r-red ʿale’l-Cehmiyye ve ashâbi’t-ṭaʿṭîl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1411/1990.
Can, Mesut. “Me’mûn Dönemi Siyasette Vezir Fazl b. Sehl’in Rolü”. İSTEM 14/28 (2016), 331-348.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/istem/issue/27942/297011.
Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ: Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
Cihan, Sadık. Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi: Hz. Peygamber Devrinden Abbasi Halifesi Mu’tasım Dönemine Kadar. Samsun: Etüt Yayınları, 2. Basım, 1997.
Cihan, Sadık. Uydurma Hadislerin Ortaya Çıkışında Zındıkların Rolü. Samsun: Etüt Yayınları, 2003.
Çandarlıoğlu, Gülçin. “Uygurlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/242-244. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Dâkūkī, Hüseyin Ali. “Hîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18/122-124. İstanbul: TDV Yay., 1998.
Dayf, Şevkī. Târîhu’l-Edebi’l-ʿArabî el-ʿAsru’l-ʿAbbâsî el-Evvel. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, 8. Basım, 1966.
De Blois, François Clément. “Zindīḳ”. Encyclopaedia of Islam (EI-2 English). 11/510-11. Leiden: Brill Press, 2012.
Demirci, Mustafa. Beytü’l-Hikme: Kuruluşu, Etkileri ve İşleyişi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
Demirci, Mustafa. “Mu’tezile’nin İslam Medeniyetine Katkıları Cedel-Tercüme ve Tabiî Bilimlerdeki Rolü”. Marife 3/3 (2003), 109-130. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343387.
Demirel, Serdar. Düalist Zındıklar ve Hadis. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2022.
Doğan, Nagihan. “Erken Abbasi Hilafetinde Zındıklık ve Zendeka Algısı”. Ötekinin Peşinde. haz. Mehmet Öz - Fatih Yeşil. 225-245. Ankara: Timaş Yayınları, 2015.
Ebû Gudde, Abdülfettâh. Mevzû Hadîsler. çev. Enbiya Yıldırım. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
Ebû Zehv, Muhammed. el-Hadîs ve’l-muhaddisûn. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1378/1958.
Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Müessesetü Hindâvî, 2012.
Erkol, Ahmet. “Mu’tezilî Düşüncede Dinamizm ve Mu’tezile Düşüncesinin İslam Toplumunu Dönüştürmedeki Etkisi”. Marife 3/3 (2003), 131-149. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343393.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1421/2001.
Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
Güneş, Sümeyye. “İslâm Bilimini Kurumsallaştıran Bir Akademi: ‘Beytülhikme’ (Kuruluşu, Misyonu ve Etkileri)”. Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi 6/2 (2022), 167-81.
Güzel, Fatih. “Hz. Peygamber Döneminde Bireysel İrtidat”. İslamî İlimler Perspektifinden Dinden Dönme: İrtidat. ed. M. Ali Asar - M. Ali Aytekin. 131-156. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
https://doi.org/10.55805/kadimsbd.1181209.
Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî–İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Hilâl, ts.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşar Avvâd Ma‘rûf. 26 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
Hatiboğlu, Mehmed Said. “İslamda ilk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (1979), 121-213. https://isamveri.org/pdfdrg/D00001/1978_C23/1978_c23_HATIBOGLUMS.pdf.
Hekimoğlu, Muhammet. Abbasi Dönemi Arap Edebiyatında Zındıklık (H. 133-442/ M. 750-1050). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
Hodgson, Marshall G. S. İslâm’ın Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. çev. Alp Eker vd. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayınları, 1993.
Ibrahim, Mahmood. “Religious Inquisition as Social Policy: The Persecution of the Zanadiqa in the early Abbasid Caliphate”. Arab Studies Quarterly 16 (1994), 53-72. http://www.jstor.org/stable/41858089.
İbn Arrâk, Ebü’l-Hasan. Tenzîhü’ş-şerîʿa. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1401/1981.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Kitâbü Cemhereti’l-luġa. thk. Remzi Munîr Ba‘lebekkî. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, 4. Basım, 1969.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sadr, ts.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Mevdû‘ât. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1386/1966.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Muhammed Yûsuf ed-Dekâke. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed. el-Fihrist. thk. Rızâ Teceddüd. Tahran. y.y., 1971.
İmam Mâlik, Ebû ʿAbdillâh Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭaʾ. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1406/1985.
Kahraman, Hüseyin. Kûfe’de Hadis İlk Üç Asır. Bursa: Emin Yayınları, 2006.
Karlığa, Bekir. İslam Düşüncesi’nin Batı Düşüncesi’ne Etkileri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
Kırbaşoğlu, Mehmet Hayri. “İslam Düşüncesinin Teşekkül Devrinden Bir Kesit ‘Ashâbü’l-Hadis’in Akaid Edebiyatı’”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 1/5 (1987), 79-89.
https://isamveri.org/pdfdrg/D00064/1987_5/1987_5_KIRBASOGLUMH.pdf
Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. İstanbul: Araştırma Yayınları, 2005.
Kutluer, İlhan. “İlhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/93-96. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Lewis, Bernard. “Some Observations on the Significance of Heresy in the History of Islam”. Studia Islamica 1 (1953), 43-63. https://doi.org/10.2307/1595009.
Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
Nuaym b. Hammâd, Ebû Abdillâh. Kitâbü’l-Fiten. Semîr Emîn ez-Züheyrî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’t-Tevhîd, 1412/1991.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler: 15.-17. Yüzyıllar. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1998.
Omar. Farouk. “Some Observations on the Reign of the Abbāsid caliph al-Mahdī 185/775-169/785”. Arabica 21/2 (1974), 139-150. https://doi.org/10.1163/157005874X00210.
Öktem, Murat. “Tabakât ve Ricâl Kitaplarında Zındıklık ve Zındık Olduğu Söylenen Hadis Râvîleri”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 7/1 (2021), 955-989. https://doi.org/10.47424/tasavvur.910851.
Öz, Mustafa. “Zındık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/390-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı. Ankara: OTTO Yayınları, 3. Basım, 2017.
Özdemir ve Şafak, Mehmet Nadir-Esin. “Abbâsîlerın İlk Yüzyılında Tercüme Faaliyetleri ve Grek Felsefesinin İslam Dünyasına Girişi”. İlahiyat Araştırmaları, ed. Hüseyin Güneş-Fevzi Rençber, 1-16. Ankara: Serüven Yayınları, 2024.
Özgüdenli, Osmangazi. “İran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/395-400. İstanbul: TDV Yay., 2000.
Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2022.
Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer. el-İntiṣâr li-aṣḥâbi’l-ḥadîs̱. thk. Hasen el-Cîzânî. Suud: Mektebetü Edvâi’l-Menâr, 1417/1996.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Leʾâli’l-maṣnûʿa fî eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, ts.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Târîhu’l-hulefâʾ Menâhilü’s-safâʾ bi-tevârîhi’l-eʾimme ve’l-hulefâʾ. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1424/2003.
Şahin, Hanifi. “İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2011), 47-70. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/31122.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-Maʿârif, 2. Basım, 1387.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerḥu müşkili’l-âs̱âr. thk. Şu‘ayb el-Arnaûd. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
Tanrıverdi, Eyyüp. “Abbâsîlerin Kültürel Politikası Açısından Mehdî’nin Zındıklık Mücadelesi”. İSTEM 6/12 (2008), 105-126. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/260776.
Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. nşr. Refîk el-Acem. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 101-130. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/85777.
Vajda, Gorges. “Les zindîqs en pays d’İslam au debut de la Période Abbaside”. Rivista Degli Studi Orientali 17 (1937): 173-229. http://www.jstor.org/stable/41923248.
Varol, Mehmet Bahaüddin. “Raşid Halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. İSTEM 3/6 (2005), 195-213. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/260670.
Vloten, Gerlof van. Arab Hâkimiyeti. çev. Mehmed Said Hatiboğlu. Ankara: OTTO Yayınları, 2021.
Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Dönemi. çev. Osman Demir. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kāmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1979.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 11. Basım, 1402/1982.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
Zorlu, Cem. “Abbâsî Devleti’ne Karşı İlk Silahlı Hareketler”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 1/1 (2001), 95-127. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343118.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 Mevlüt Özer, Mustafa Tanrıverdi

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.