Din Antropolojisi Perspektifinden Alevilik ve Bektaşilik Ritüelleri Üzerine Bir Değerlendirme
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.14536895Anahtar Kelimeler:
Din Sosyolojisi, Antropoloji, Ritüel, Alevilik, Bektaşilik.Özet
Alevilik ve Bektaşilik son kırk yılda dünyada ve ülkemizde değişik boyutlarıyla hem akademi mecrasında hem de popüler alanda sıklıkla gündemde olan bir konu olması yönüyle önemli çalışma alanlarındandır. Sözlü kültürün ağır bastığı ve sistematik bir inanç yapısı bulunmaması yönüyle Alevilik ve Bektaşilik, farklı gelenekleri içinde barındıran inanç ve bellek yapısıyla bir bütün halinde akademik araştırma konusu olabilecek niteliktedir. Çalışmamız Alevîlik ve Bektaşilik ritüellerinin din antropolojisi açısından değerlendirilmesini konu edinmektedir. Bu çalışmada İslam öncesi ve sonrası sahip olduğumuz zengin kültürümüzün ürünü olan Alevilik ve Bektaşilik ritüelleri din antropolojisi açısından incelenmiştir. Çalışmamız Alevilik ve Bektaşilik ritüellerinin din antropolojisi açısından değerlendirilmesini ve ilgili ritüellerin hangi süreçlerden geçerek günümüze ulaştığını konu edinmektedir. Çalışmamızın temel araştırma sorusu: “Alevilik ve Bektaşilik inanç ve ritüelleri, tarihsel süreçte hangi kültürel ve inançsal etkilerle şekillenmiş, bu etkiler din antropolojisi açısından nasıl bir değişim ve süreklilik göstermiştir?” sorusudur. Çalışma, belirli bir bölgeyi, şehri veya köyü değil; Alevilik ve Bektaşilik mensuplarının ortak kabul ettiği ritüelleri esas almaktadır. Bu çalışmanın amacı, Alevi ve Bektaşi kültürünün ritüellerinin din antropolojisi kuram ve kavramları ile değerlendirmek ve bu inanç sistemlerinin bilimsel platformlarda doğru bir şekilde tanıtılmasını sağlamaktır. Yorumlayıcı ve betimleyici yöntemler benimsenen çalışmada, yazılı materyaller analiz edilerek elde edilen veriler nesnel bir bakış açısıyla değerlendirilmiş ve içerik analizi uygulanmıştır. Alevilik ve Bektaşilik inanç ve ritüelleri, antropolojinin yorumsamacı etnografik yöntemleriyle ele alınmış, bu kapsamda kültürel süreçler ve kodlar incelenmiştir. Alevilik ve Bektaşilik üzerine yapılan çalışmalar genellikle mevcut durumun fotoğrafını çekmekte ve kamuoyuna sunmaktadır. Ancak arkeoloji ve antropoloji gibi disiplinler aracılığıyla yapılan araştırmalar sınırlıdır. Bu alandaki çalışmaların azlığı, bu araştırmanın önemini ortaya koymaktadır. Sonuç olarak çalışma, Alevilik ve Bektaşilik inanç ve ritüellerinin farklı inanç ve kültürlerin etkisi altında şekillendiğini; ancak esasen, Türklerin Anadolu’ya göç etmelerinden önceki dönemde benimsedikleri inanç ve ritüel pratiklerine dayandığını ortaya koymaktadır.
Referanslar
Aça, Mustafa - Yolcu, Mehmet Ali (ed.). Geçmişten Geleceğe Avrasya. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2021.
Akın, Bülent. “Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi”. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. 4/45-61. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
Akın, Bülent. “Kudret Kandilinden Bu Deme Cem Ritüelleri-I: Mitik Köken, Teolojik Arka Plan ve Tasavvufî Zeminiyle Geçmişten Günümüze Çerağ/Delil Hizmeti”. SÜREK Alevilik – Bektaşilik ve Kültür Araştırmaları Dergisi 1(2023), 1-18.
Alkır, Yağmur. “Anadolu Türklerinde Ölüm: Defin ve Yas Ritüelleri”. Anadolu Halk Kültüründe İnanış ve Ritüeller. ed. Özlem Güzel. 523-539. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2021.
Arı, Yılmaz. “A Crime against Humanity and the Tragedy of Genocide: An Evaluation That Israel Should Be Sued for State Terrorism against Palestinians”. çev. Mustafa Turan. Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD) 1/2 (Dec. 2023), 445-465. https://doi.org/10.5281/zenodo.10429568
Arı, Yılmaz. “Bir İnsanlık Suçu ve Soykırım Trajedisi: İsrail’in Filistinlilere Uyguladığı Devlet Terör Nedeniyle Yargılanması Gerektiğine Dair Bir Değerlendirme”. Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (Aralık 2023), 22-44. https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1392165
Arı, Yılmaz. Değişim Sürecinde Alevilikte Dini Otorite (Adıyaman Dedeleri Örneği). Ankara: Berikan Yayınevi, 2020.
Atay, Tayfun. Din Hayattan Çıkar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
Bates, Daniel G. 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji İnsanın Doğadaki Yeri. çev. Suavi Aydın. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
Beydilli, Celal. Türk Mitolojisi Antropolojik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2004.
Bodrogi, Krisztina Kehl. Kızılbaşlar/ Aleviler. çev. Oktay Değirmenci- Bilge Ege Aybudak. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
Bulut, Alican. “Alevilerin Gündelik Hayatlarını ve İnanç Dünyalarını Şekillendiren Ritüel: Cem”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 27 (2023), 192-210.
Coşkun, Hasan. Anadolu Aleviliğinde Dedelik Kurumu. Tokat: Ertem Kafkars Yayınları, 2023.
Çelikel, Gülcan. “Namaz İbadetinin Toplumsal Bütünleştirme Etkisi”. Sultan İlahiyat Araştırmaları Dergisi (SİAD) 2/1 (Haziran 2023), 93- 105. DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.12600556
Çınar, Ali Abbas. “Alevilerde Hızır Kültü ve Ritüelleri”. Milli Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi 16/126 (2020), 63-74.
Dilek, İbrahim. Türk Mitoloji Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
Emiroğlu, Kudret – Aydın, Suavi. Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
Eröz, Mehmet. Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1977.
Eyüboğlu, İsmet Zeki. Anadolu İnançları (Anadolu Üçlemesi-1). İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 1998.
Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik. Ankara: Selçuk Yayınları, 1996.
Gökbel, Ahmet. Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2019.
Gönç Şavran, Temmuz. “Din Antropolojisi”. Sosyal Antropoloji. ed. Hatice Yaprak Civelek. 140-171. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2021.
Güdü Demirbulat, Özge. “Evlenme ve Düğüne Dair: Anadolu Kültüründe Kutsallaştırılmış Ritüeller”. Anadolu Halk Kültüründe İnanış ve Ritüeller. ed. Özlem Güzel. 423-457. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2021.
Günay, Ünver - Güngör, Harun. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Kayseri: Berikan Yayınevi, 2015.
Gündüz, Ali Osman. “Şamanizm ve Eski Türk İnanç Yapısının Günümüz Anadolusundaki Yansımaları”. II. Uluslararası Türk Kültürü Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. ed. Hüseyin Gönel-Murat Gür 1/1-15. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Basımevi, 2016.
Gündüz, Şinasi. Din ve İnanç Sözlüğü. İstanbul: Vadi Yayınları, 1998.
Haviland, William A. vd. Kültürel Antropoloji. çev. İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2008.
James, Wendy. Törensel Hayvan-Yeni Bir Antropoloji Portresi-. çev. Sevda Çalışkan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
Kahraman, Ahmet. “Eski Dinlerde ve İslam’da Oruç”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 10/112-113 (Eylül- Ekim 1971), 318-320.
Kalafat, Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk inançlarının Etkisi. Ankara: Berikan Yayınevi, 2010.
Kaplan, Ayten. “Cem Ritüellerinde Kültürel Bellek Oluşturma”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 96 (Aralık 2020), 117-144.
Kaygalak Çelebi, Sonay. “Anadolu Kültüründe Doğum Ritüelleri”. Anadolu Halk Kültüründe İnanış ve Ritüeller. ed. Özlem Güzel. 459-483. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2021.
Kırıcı Tekeli, Ezgi. “Kurban ve Adak Üzerine: Köken, Teoriler ve Ritüeller”. Anadolu Halk Kültüründe İnanış ve Ritüeller. ed. Özlem Güzel. 305-338. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2021.
Kirman, Mehmet Ali. Din Sosyolojisi Sözlüğü. Adana: Karahan Kitabevi, 2016.
Korkmaz, Esat. Ansiklopedik Alevilik Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. Adana: Ant Yayınları, 2016.
Malinowski, Bronislaw. Büyü Bilim ve Din. çev. Saadet Özkal. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1990.
Melikoff, İrene. Hacı Bektaş-Efsaneden Gerçeğe. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2010.
Melikoff, İrene. Uyur İdik Uyardılar (Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları). çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınevi, 1993.
Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
Olsson, T. Olsson vd. Alevi Kimliği. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
Sarıkçıoğlu, Ekrem. Din Fenomenolojisi. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2011.
Serbes, Ebru. “Göbeklitepe’den Köşk Höyük’e Kafatası Kültü: Nedensellik, İşlevsellik, Psikanaliz”. Harran ve Çevresi Arkeoloji. ed. Mehmet Önal vd. 1/53-64. Şanlıurfa: Şurkav Yayınları, 2019.
Su, Süreyya. Hurafeler ve Mitler-Halk İslamında Senkretizm. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
Şahin, İlkay. “Dinî Hayatın Ritmi: Ritüel ve Müzik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/2 (Ağustos 2008), 269-285.
Şahin, İlkay. “Dünya Kurmak: Ritüel, Gerçeklik ve Dünya Görüşü”. Kare 9 (2020), 133-166.
Şahin, İlkay. “Ritüelden İnanca Sembolik Bir Yapılanma: Online Alevi Topluluklar”. Medya ve Din Araştırmaları Dergisi 2/1 (2019), 7-28.
Turner, Victor. The Ritual Process: Structure and Anti-Structure. Chicago: Aldine Publishing, 1969.
Türkdoğan, Orhan. Alevi Bektaşi Kimliği. İstanbul: Timaş Yayınları, 2004.
Üçer, Cenksu. Tokat Yöresinde Geleneksel Alevilik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
Yaman Ali. “Alevilikte Toplumsal Kontrol Kurumu: Düşkünlük”. Geçmişten Günümüze Alevi-Bektaşi Kültürü. ed. Ahmet Yaşar Ocak. 203-210. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2009.
Yazıcı, Mehmet. Alevilik. Ankara: Çıra Yayınları, 2011.
Yıldırım, Rıza. Geleneksel Alevilik. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Yitik, Ali İhsan. “Oruç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 33/414-416. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
Yüner, Recep. “Alevi Geleneğinde Doğum Ritüelleri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 10/4 (Aralık 2021), 3794-3817.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2024 İlyas ÜNLÜ, Hasan COŞKUN
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
