İshâk b. Hasan et-Tokâdî’nin Nazmu’l-Leâlî İsimli Eserindeki Bazı İtikâdi Konuların Kelâm ve İslâm Mezhepleri Tarihi Açısından Analizi
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.18010662Anahtar Kelimeler:
İslâm Mezhepleri Tarihi, Kelam, Osmanlı Devleti, İshâk b. Hasan et-Tokâdî, Nazmu’l-leâlî.Özet
İshâk b. Hasan et-Tokâdî (ö. 1100/1688-89) XVII. yüzyıl Osmanlı döneminde yaşamış, devrin ilmî ve dinî çevrelerinde önemli bir konuma sahip olmuş Tokatlı bir âlimdir. Müellifin Nazmu’l-leâlî isimli eseri, akâid meselelerini ele alması bakımından Kelâm ilmine; farklı mezheplerin görüşlerine yer vermesi yönüyle de İslâm Mezhepleri Tarihi ilmine katkı sunan dikkate değer bir kaynaktır. Eserde İmâm Mâtürîdî’ye (ö. 333/944) özel bir atıfta bulunulması ve müellifin onu övgüyle zikretmesi, risâlenin Mâtürîdî kelâmı açısından ayrıca önem arz ettiğini göstermektedir. Bu bağlamda eserin incelenmesi, Osmanlı dönemindeki akâid tartışmalarının mahiyetini anlamak açısından kritik bir değer taşımaktadır. Bu çalışmada, literatür taraması ve doküman analizi yöntemi kullanılarak Nazmu’l-leâlî’deki akâid konuları incelenmiş, müellifin Kelâm ve İslâm Mezhepleri Tarihi alanındaki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmanın sonucunda Tokâdî’nin söz konusu eserinin Mâtürîdî düşünceyi ve Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) fikirlerini güçlü bir biçimde savunduğu; buna karşılık diğer mezheplere yönelik yoğun ve sert eleştiriler içerdiği tespit edilmiştir. Tokâdî, eserinde Mâtürîdî düşünceyi hakikatin temsilcisi olarak öne çıkarmış, kendince eksik bulduğu ve hatalı olarak nitelediği diğer mezheplerin birtakım görüşlerini ise eleştirmiştir. Bu yaklaşımı, onun mezhebî aidiyetini güçlü bir şekilde ortaya koymakta ve kurtuluşa erecek olan fırkanın (fırka-i nâciye) kendi mezhebi olduğu düşüncesini yansıtmaktadır. Müellifin kullandığı sert eleştirel üslup ve taraflı yaklaşım, günümüz İslâm Mezhepleri Tarihi metodolojisi açısından değerlendirildiğinde objektiflikten uzak görünmektedir. Bununla birlikte eser, erken dönem Mezhepler Tarihi literatüründe sıkça görülen savunmacı ve polemikçi yaklaşımın XVII. yüzyıl Osmanlı döneminde de sürdürüldüğünü göstermesi bakımından dikkate değerdir. Dolayısıyla Nazmu’l-leâlî, Mâtürîdî kelâmı ve Hanefî geleneğinin Osmanlı düşünce dünyasında nasıl temsil edildiğini ortaya koyan önemli bir manzum risâle niteliği taşımaktadır.
Referanslar
Abdülcebbâr, Kâdî. Mu’tezile’de Din Usûlü. çev. Murat Memiş. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdülkerîm Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe,1965.
Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. thk. Mahmûd Muhammed el-Hudayrî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1965.
Akbaş, Kevser. Rızai’nin Mecmu’a-i İstihrac’ı. Malatya: İnönü Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
Akın, Murat. “Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Diyanet İlmi Dergisi 53/4 (2017), 151-177.
Arslan, Ahmet Turanç “Vasiyetnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/556-558. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
Aydın, Hayati. “İslâm İnançları Açısından Mucize, Kerâmet, Sihir ve İs Tidrac Kavramları Üzerine Bir İnceleme”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/32 (Aralık 2015), 105-137.
el-Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü'l-arifin esmai'l-müellifin ve asarü'l-musannafin. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi‟t-Türâsî’l-Arabî, ts.
Banaz, Şaban. “Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’nin Nübüvvet Anlayışı”. Dorlion Journal Akademik Sosyal Araştırmalar 1/2 (Ocak 2023), 200-225.
Banaz, Şaban. “Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığında Kayıtlı Bulunan Tokatlı Alimlere Ait Akaid ve Kelama Dair Yazma Eserler”. 5.Tokat Sempozyumu. 2/26-53. İstanbul: Fc Reklam, 2023.
Baykan, İbrahim Göksel. “Osmanlı Döneminde Tokatlı Müellifler ve Eserleri”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu. 2/602. Ankara: Salmat Basım Yayıncılık, 2015.
Bayram, İbrahim. “İshâk b. Hasan et-Tokâdî’nin Akaid Manzumesindeki Mâtürîdî Kimliği ve Diğer Mezheplere Bakışı”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmî ve Kültürel Hayat Sempozyumu. 1/283-312. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları, 2018.
Behesnî, Ahmed b. Ahmed. Şerhu Nazmi’l-leâlî. Yazma Eserler, 0E_YZ_0850 0010011: 1a-109b. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı.
Bey, Hızır. Kasidetü’l Nuniye. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, BB00021407/1.
Ceran, Fatmanur. “Mu’tezile’nin Tenzih Doktrini Bağlamında Ru’yetullah Problemi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/41 (2018), 102-113.
Cevziyye, İbn Kayyim. Miftâḥu dâri’s-sa‘âde. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
Çavuşoğlu, Semiramis. “Kadızâdeliler” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/100-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Çelebi, İlyas. “Ölüm ve Sonrası”. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. 629-650. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
Çelik, Hüseyin. “Mu‘tezile Mezhebinin Kur’an Anlayışı ve Günümüze Yansımaları”. İslâmi İlimler Araştırmaları Dergisi 12 (Aralık 2022), 68-93.
Çınar, Bayram. “İslâm Kelam Ekollerinde İnsan Fiilleri ve İnsanın Sorumluluğu İlişkisi”. Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/21 (2020), 31-44.
Çiftçi, Fetullah. Kadızâde Mehmed Efendi’nin Mebhâs-ı İman’ı (Dil İncelemesi Tenkitli Metin Dizin), Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Dalkılıç, Mehmet. “İslam Mezhepleri Bağlamında Balıkesirli İslam Âlimi İmam Birgivî’nin Ehl-i Sünnet Algısı ve Vehhâbilik/Selefîlikle Suçlanmasının Günümüze Yansımaları”. Balıkesirli Bir İslâm Âlimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit v.d., 2/46-73. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi, 2019.
Demirel, Zeliha. “Ehl-i Sünnet’e Göre Ölüm Sonrasında Yeniden Diriliş”. İslâmi İlimler Araştırmaları Dergisi 11 (Haziran 2022), 91-110.
Deniz, Rasim. “İshâk b. Hasan Tokâdî”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu. 603-612. Ankara: Gelişim Matbaası, 1987.
Doğmuş, Lokman. Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ekin Yayınları, 2021.
Durmuş, Ali. Osmanlıda Dini-Siyasi Bir Yapılanma Olarak Kadızâdeliler Hareketi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
Durmuş, Ali. Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Durmuş, Ali. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Bilinmeyen Risalesi: Risâle-i Müdâfaʿa Işığında Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve Bazı Görüşleri”, Tokat Journal of Ilmiyat 8/1 (2020), 315-348.
Durmuş, Ali. “Kadızâdelilerin Görüşlerinin Teşekkülünde Nakşibendiyye’nin İzleri”, Turkish Studies - Religion, 17/2 (2022), 153-172.
el-Konevî, Nuh b. Mustafa. Fırka-i Nâciye Kurtuluşa Eren Fırka, haz. Ali Durmuş-Ramazan Tarik. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2024.
Eş'arî, Ebû’l Hasan. el-İbâne an uṣûli’d-diyâne. thk. F. al-Qattan. Kahire: Mektebetü’l-Mısr,1969.
Eş'arî, Ebû’l Hasan. el-Lüma fî’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida. thk. Hammûde Ghurâbe. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l Arabiyye, 1955.
Eş'arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. nşr. Helmut Ritter. Wiesbâden: Franz Steiner Verlag, 1980.
Genç, Hafzullah. “Eş’ari Düşüncesinde İnsan Fiilleri”. İslâmi Araştırmalar 27/3 (2016), 427-441.
Göçmen, Muammer. “Üstüvânî Mehmet Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
İbn Teymiyye, el-Akîdetü’l-Vâsıtıyye. thk. Muhammed Zehran. Kahire: Dârü’l-Hadîs,1992.
İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
Kadızâde, Mehmed Efendi. Mebhas-i İman Risalesi, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 234-346.
Kalaycı, Mehmet. “Birgivî Mirasının Toplumsal ve Metinsel Taşıyıcıları: Kadızâdeliler ve Etrafındaki Ulema”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl Sempozyum Tebliğleri, ed. Hidayet Aydar vd. (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017), 441-442.
Karabulut, Şükran. Ebu Hanefi’nin Kader, İnsan Fiilleri ve Büyük Günah Hakkındaki Görüşleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Karaca, Songül. Kadızâde Mehmed Efendi Manzûme-i Akâid, (Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Karadaş, Çağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. 403-416. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
Karadeniz, Osman. “Nübüvvet ve Vahiy”. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. 333-358. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
Kale Kaya, Rukiye. İshâk b. Hasan et-Tokâdî’nin Nazmu’l Leâli Adlı Eserinin Kelam ve İslam Mezhepleri Tarihi Açısından İncelenmesi.Tokat: Gaizosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
Kehhale, Ömer Rıza. Mu‛cemül-müellifin: teracimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 1 Cilt. Beyrut: Müessesetü‟r-Risâle, 1414/1993.
Keskin, Mustafa. “Osmanlı Son Dönem İhyacıları Üzerinde Kadızâdeliler Hareketi’nin Etki Durumu (Ahmet el-Mar’aşî ed-Debbâğî Örneği)". Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 16 (Haziran 2023), 23-47.
Keleş, Reyhan. “Tezkirelere Göre XV-XIX. Yüzyıllarda Yaşamış Tokatlı Şairler”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 54 (Haziran 2015), 135-188.
Kılavuz, Ahmet Saim. “Akaid”. Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/212-216. İstanbul, 1989.
Kırömeroğlu, Nida. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Cevâhirü’l-İslâm Adlı Eserinin Leiden Üniversitesi Kütüphanesi Cod. Or. 1573 Numaralı Nüshasının İncelenmesi”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 32 (2025), 345-354.
Korkmaz, Seyfullah. “Tokatlı Şair Rızai İshâk b. Hasan’ın Bir Mersiyesi”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12 (2002), 185-202.
Kubat, Mehmet. “Mezheplerin Ana İhtilâf Konularından Biri Olarak Kabir Azâbı”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11/1 (2020), 9-32.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Fethullah Huleyf. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rifa,1970.
Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te'vîlâtü’l-Kurʾân. thk. Ahmet Vanlıoğlu – Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
Michot, Yahya. “Akhisârî Ahmed-i Rûmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 1/60-62. Ankara: TDV. Yayınları, 2020.
Nesefî, Ebû’l-Muîn. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn thk. Hüseyin Atay – Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
Ödemiş, Mehmet. “Tartışmalı Bir Akide Problemi Olarak Kabir Azabı”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/30 (Aralık 2017), 503-567.
Öz, Mustafa. İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 13. Basım, 2017.
Özbek, Durmuş. “Hârikulâde Olaylar ve İhânet/ Hızlân”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/14 (Mart 2002), 89-109.
Özfırat, Bayram. Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’l-Ulûm, Nazmu’l-Le’âlî ve Manzûme-i Keydânî Adlı Mesnevileri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Özler, Mevlüt. “İlahi İsim ve Sıfatlar”. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
Pak, Süleyman. “17. Yüzyılda Yaşamış Tokatlı Âlim İshâk Efendi’nin Manzum Eserlerinde Ayetleri Delil Olarak Kullanması ve Tefsire Dair Görüşleri”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmî ve Kültürel Hayat Sempozyumu. 1/261-311. Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları, 2018.
Pazarbaşı, Erdoğan. “Mehmed Efendi Vanî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 458-459. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/212-214. İstanbul: TDV. Yyınları, 2000.
Şehristani, Ebü’l-Feth Abdülkerîm. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. Fatih, İstanbul: Litera Yayınları, 2021.
Tokâdî, İshâk b. Hasan. Hâşiye alâ Şerhi’l-Akâid. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2446.
Tokâdî, İshâk b. Hasan Zencânî, Nazmü’l-leâlî Tokadi İshak Efendi’nin Akaid Manzumesi = Manzume-i Akaid. İstanbul: Hulusi Efendi Matbaası, 1304.
Tokâdî, İshâk b. Hasan Zencânî. Nazmü’l-Leâlî fî’l-Kelâm. nşr. Abdullah Aydınlı. İstanbul: İsam Yay., 2018.
Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmine Giriş. İstanbul: Damla Yayınları, 2014.
Topaloğlu, Bekir–Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
Toprak, Süleyman. “Haşir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16/416-417. İstanbul: TDV. Yayınları, 1997.
Turan, Hasan Sefa. “Mütekaddim Dönem Sünnî Kelâmında Keramet”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 7/1 (Haziran 2021), 63-94.
Uludağ, Süleyman. “Amel”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/13-16, İstanbul: TDV. Yayınları, 1991.
Uşi, Şeyh Ebu Hasen Sirâceddin Ali b Osman el-. Metni Emali Arapça Akaid Risalesi. Hanifiyye Ktb, 2023.
Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Batman Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi 1/2 (2017), 68-79.
Üçer, Müjgan. “Tokat Efsaneleri ve İnanışları”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu. 217-230. Ankara: Gelişim Matbaası, 1988.
Üzüm, İlyas. “Kaderiyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 44/64-65. İstanbul, 2001.
Yalçınkaya, Mustafa. Mâtürîdî’de İman-Amel İlişkisi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2014.
Yavuz, Salih Sabri. “Ehl-i Sünnet ve Mutezile Bağlamında Doğruluk Ölçüsü Olarak Keramet”. Kelam Araştırmaları 3/1 (2005), 91-116.
Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. “Maturidi Kelamında İnsan Hürriyeti Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1-4 (15 Temmuz 1988), 155-170.
Yeşilyurt, Temel. “Rü’yetullah”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35/311-314. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Yıldırım, Ali. "İshâk b. Hasan Tokadî’nin İlimler Tasnifi ve Mantık İlmine Dair Görüşleri". Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2 / 2 (Aralık 2018): 163-178.
Yıldız, Abdulvahap. “Kerâmet ve İstidrâc”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/21 (Haziran 2009), 41-64.
Zencânî et-Tokâdî, İshâk b. Hasan. Nazmü’l-Leâlî. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 42 KON 34159/2.
ez-Ziriklî, Hayreddin. el-A‛lâm: kâmus-u terâcim: el-hutut ve's-suver. 15. Basım. 8 Cilt. Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melayin, 2002.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Şaban Banaz, Rukiye Kale Kaya
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
