An Analysis of Some Theological Topics in Nazmu’l-Leâlî, a Work by İshāk ibn Hasan al-Tokādī in Terms of the Kalām and History of Islamic Sects

Authors

DOI:

https://doi.org/10.5281/zenodo.18010662

Keywords:

History of Islamic Sects, Kalām, Ottoman Empire, İshāk ibn Hasan al-Tokādī, Nazm al-Leʾālī.

Abstract

İshāk ibn Hasan al-Tokādī (d. 1100/1688–89) was a scholar from Tokat who lived during the seventeenth-century Ottoman period and held a distinguished position within the intellectual and religious circles of his time. His work Nazm al-Leʾālī is a noteworthy source that contributes to the field of kalām (Islamic theology) through its treatment of doctrinal issues, and to the history of Islamic sects by presenting the views of various theological schools. The author’s explicit reference to and praise for Imām al-Māturīdī (d. 333/944) further highlights the treatise’s significance for the study of Māturīdī theology. In this regard, examining the work provides valuable insight into the nature of theological debates in the Ottoman period. Using literature review and document analysis methods, this study explores the doctrinal topics discussed in Nazm al-Leʾālī and seeks to determine Tokādī’s position within the disciplines of kalām and the history of Islamic sects. The findings indicate that Tokādī strongly defended Māturīdī thought and the ideas of Abū Ḥanīfa (d. 150/767), while directing severe criticisms toward other theological schools. In the treatise, he presents Māturīdī doctrine as the representative of truth and critiques certain views of other sects that he considers deficient or erroneous. This stance clearly reflects his strong sectarian affiliation and his conviction that his own school constitutes the “saved sect” (al-firqa al-nājiya). Although the author’s confrontational tone and partisan approach appear far from objective when viewed through the lens of contemporary Islamic sectarian studies methodology, the work remains significant for demonstrating that the defensive and polemical style characteristic of early sectarian literature continued into the seventeenth-century Ottoman intellectual environment. Thus, Nazm al-Leʾālī stands as an important poetic treatise illustrating how Māturīdī theology and the Ḥanafī tradition were represented in the Ottoman intellectual sphere.

References

Abdülcebbâr, Kâdî. Mu’tezile’de Din Usûlü. çev. Murat Memiş. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.

Abdülcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdülkerîm Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe,1965.

Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. thk. Mahmûd Muhammed el-Hudayrî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1965.

Akbaş, Kevser. Rızai’nin Mecmu’a-i İstihrac’ı. Malatya: İnönü Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.

Akın, Murat. “Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Diyanet İlmi Dergisi 53/4 (2017), 151-177.

Arslan, Ahmet Turanç “Vasiyetnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/556-558. Ankara: TDV Yayınları, 2012.

Aydın, Hayati. “İslâm İnançları Açısından Mucize, Kerâmet, Sihir ve İs Tidrac Kavramları Üzerine Bir İnceleme”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/32 (Aralık 2015), 105-137.

el-Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü'l-arifin esmai'l-müellifin ve asarü'l-musannafin. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi‟t-Türâsî’l-Arabî, ts.

Banaz, Şaban. “Konyalı Mehmed Vehbi Efendi’nin Nübüvvet Anlayışı”. Dorlion Journal Akademik Sosyal Araştırmalar 1/2 (Ocak 2023), 200-225.

Banaz, Şaban. “Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığında Kayıtlı Bulunan Tokatlı Alimlere Ait Akaid ve Kelama Dair Yazma Eserler”. 5.Tokat Sempozyumu. 2/26-53. İstanbul: Fc Reklam, 2023.

Baykan, İbrahim Göksel. “Osmanlı Döneminde Tokatlı Müellifler ve Eserleri”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu. 2/602. Ankara: Salmat Basım Yayıncılık, 2015.

Bayram, İbrahim. “İshâk b. Hasan et-Tokâdî’nin Akaid Manzumesindeki Mâtürîdî Kimliği ve Diğer Mezheplere Bakışı”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmî ve Kültürel Hayat Sempozyumu. 1/283-312. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları, 2018.

Behesnî, Ahmed b. Ahmed. Şerhu Nazmi’l-leâlî. Yazma Eserler, 0E_YZ_0850 0010011: 1a-109b. İ.B.B. Atatürk Kitaplığı.

Bey, Hızır. Kasidetü’l Nuniye. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, BB00021407/1.

Ceran, Fatmanur. “Mu’tezile’nin Tenzih Doktrini Bağlamında Ru’yetullah Problemi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/41 (2018), 102-113.

Cevziyye, İbn Kayyim. Miftâḥu dâri’s-sa‘âde. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.

Çavuşoğlu, Semiramis. “Kadızâdeliler” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/100-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.

Çelebi, İlyas. “Ölüm ve Sonrası”. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. 629-650. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.

Çelik, Hüseyin. “Mu‘tezile Mezhebinin Kur’an Anlayışı ve Günümüze Yansımaları”. İslâmi İlimler Araştırmaları Dergisi 12 (Aralık 2022), 68-93.

Çınar, Bayram. “İslâm Kelam Ekollerinde İnsan Fiilleri ve İnsanın Sorumluluğu İlişkisi”. Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/21 (2020), 31-44.

Çiftçi, Fetullah. Kadızâde Mehmed Efendi’nin Mebhâs-ı İman’ı (Dil İncelemesi Tenkitli Metin Dizin), Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.

Dalkılıç, Mehmet. “İslam Mezhepleri Bağlamında Balıkesirli İslam Âlimi İmam Birgivî’nin Ehl-i Sünnet Algısı ve Vehhâbilik/Selefîlikle Suçlanmasının Günümüze Yansımaları”. Balıkesirli Bir İslâm Âlimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit v.d., 2/46-73. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi, 2019.

Demirel, Zeliha. “Ehl-i Sünnet’e Göre Ölüm Sonrasında Yeniden Diriliş”. İslâmi İlimler Araştırmaları Dergisi 11 (Haziran 2022), 91-110.

Deniz, Rasim. “İshâk b. Hasan Tokâdî”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu. 603-612. Ankara: Gelişim Matbaası, 1987.

Doğmuş, Lokman. Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ekin Yayınları, 2021.

Durmuş, Ali. Osmanlıda Dini-Siyasi Bir Yapılanma Olarak Kadızâdeliler Hareketi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.

Durmuş, Ali. Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.

Durmuş, Ali. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Bilinmeyen Risalesi: Risâle-i Müdâfaʿa Işığında Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve Bazı Görüşleri”, Tokat Journal of Ilmiyat 8/1 (2020), 315-348.

Durmuş, Ali. “Kadızâdelilerin Görüşlerinin Teşekkülünde Nakşibendiyye’nin İzleri”, Turkish Studies - Religion, 17/2 (2022), 153-172.

el-Konevî, Nuh b. Mustafa. Fırka-i Nâciye Kurtuluşa Eren Fırka, haz. Ali Durmuş-Ramazan Tarik. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2024.

Eş'arî, Ebû’l Hasan. el-İbâne an uṣûli’d-diyâne. thk. F. al-Qattan. Kahire: Mektebetü’l-Mısr,1969.

Eş'arî, Ebû’l Hasan. el-Lüma fî’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida. thk. Hammûde Ghurâbe. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l Arabiyye, 1955.

Eş'arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. nşr. Helmut Ritter. Wiesbâden: Franz Steiner Verlag, 1980.

Genç, Hafzullah. “Eş’ari Düşüncesinde İnsan Fiilleri”. İslâmi Araştırmalar 27/3 (2016), 427-441.

Göçmen, Muammer. “Üstüvânî Mehmet Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.

İbn Teymiyye, el-Akîdetü’l-Vâsıtıyye. thk. Muhammed Zehran. Kahire: Dârü’l-Hadîs,1992.

İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.

Kadızâde, Mehmed Efendi. Mebhas-i İman Risalesi, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 234-346.

Kalaycı, Mehmet. “Birgivî Mirasının Toplumsal ve Metinsel Taşıyıcıları: Kadızâdeliler ve Etrafındaki Ulema”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl Sempozyum Tebliğleri, ed. Hidayet Aydar vd. (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017), 441-442.

Karabulut, Şükran. Ebu Hanefi’nin Kader, İnsan Fiilleri ve Büyük Günah Hakkındaki Görüşleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.

Karaca, Songül. Kadızâde Mehmed Efendi Manzûme-i Akâid, (Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.

Karadaş, Çağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. 403-416. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.

Karadeniz, Osman. “Nübüvvet ve Vahiy”. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. 333-358. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.

Kale Kaya, Rukiye. İshâk b. Hasan et-Tokâdî’nin Nazmu’l Leâli Adlı Eserinin Kelam ve İslam Mezhepleri Tarihi Açısından İncelenmesi.Tokat: Gaizosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.

Kehhale, Ömer Rıza. Mu‛cemül-müellifin: teracimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 1 Cilt. Beyrut: Müessesetü‟r-Risâle, 1414/1993.

Keskin, Mustafa. “Osmanlı Son Dönem İhyacıları Üzerinde Kadızâdeliler Hareketi’nin Etki Durumu (Ahmet el-Mar’aşî ed-Debbâğî Örneği)". Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 16 (Haziran 2023), 23-47.

Keleş, Reyhan. “Tezkirelere Göre XV-XIX. Yüzyıllarda Yaşamış Tokatlı Şairler”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 54 (Haziran 2015), 135-188.

Kılavuz, Ahmet Saim. “Akaid”. Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/212-216. İstanbul, 1989.

Kırömeroğlu, Nida. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Cevâhirü’l-İslâm Adlı Eserinin Leiden Üniversitesi Kütüphanesi Cod. Or. 1573 Numaralı Nüshasının İncelenmesi”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 32 (2025), 345-354.

Korkmaz, Seyfullah. “Tokatlı Şair Rızai İshâk b. Hasan’ın Bir Mersiyesi”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12 (2002), 185-202.

Kubat, Mehmet. “Mezheplerin Ana İhtilâf Konularından Biri Olarak Kabir Azâbı”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11/1 (2020), 9-32.

Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Fethullah Huleyf. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rifa,1970.

Mâtürîdî, Ebu Mansur. Te'vîlâtü’l-Kurʾân. thk. Ahmet Vanlıoğlu – Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.

Michot, Yahya. “Akhisârî Ahmed-i Rûmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 1/60-62. Ankara: TDV. Yayınları, 2020.

Nesefî, Ebû’l-Muîn. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn thk. Hüseyin Atay – Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2003.

Ödemiş, Mehmet. “Tartışmalı Bir Akide Problemi Olarak Kabir Azabı”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/30 (Aralık 2017), 503-567.

Öz, Mustafa. İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 13. Basım, 2017.

Özbek, Durmuş. “Hârikulâde Olaylar ve İhânet/ Hızlân”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/14 (Mart 2002), 89-109.

Özfırat, Bayram. Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’l-Ulûm, Nazmu’l-Le’âlî ve Manzûme-i Keydânî Adlı Mesnevileri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.

Özler, Mevlüt. “İlahi İsim ve Sıfatlar”. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.

Pak, Süleyman. “17. Yüzyılda Yaşamış Tokatlı Âlim İshâk Efendi’nin Manzum Eserlerinde Ayetleri Delil Olarak Kullanması ve Tefsire Dair Görüşleri”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmî ve Kültürel Hayat Sempozyumu. 1/261-311. Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları, 2018.

Pazarbaşı, Erdoğan. “Mehmed Efendi Vanî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 458-459. Ankara: TDV Yayınları, 2003.

Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/212-214. İstanbul: TDV. Yyınları, 2000.

Şehristani, Ebü’l-Feth Abdülkerîm. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. Fatih, İstanbul: Litera Yayınları, 2021.

Tokâdî, İshâk b. Hasan. Hâşiye alâ Şerhi’l-Akâid. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2446.

Tokâdî, İshâk b. Hasan Zencânî, Nazmü’l-leâlî Tokadi İshak Efendi’nin Akaid Manzumesi = Manzume-i Akaid. İstanbul: Hulusi Efendi Matbaası, 1304.

Tokâdî, İshâk b. Hasan Zencânî. Nazmü’l-Leâlî fî’l-Kelâm. nşr. Abdullah Aydınlı. İstanbul: İsam Yay., 2018.

Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmine Giriş. İstanbul: Damla Yayınları, 2014.

Topaloğlu, Bekir–Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.

Toprak, Süleyman. “Haşir”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16/416-417. İstanbul: TDV. Yayınları, 1997.

Turan, Hasan Sefa. “Mütekaddim Dönem Sünnî Kelâmında Keramet”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 7/1 (Haziran 2021), 63-94.

Uludağ, Süleyman. “Amel”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/13-16, İstanbul: TDV. Yayınları, 1991.

Uşi, Şeyh Ebu Hasen Sirâceddin Ali b Osman el-. Metni Emali Arapça Akaid Risalesi. Hanifiyye Ktb, 2023.

Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Batman Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi 1/2 (2017), 68-79.

Üçer, Müjgan. “Tokat Efsaneleri ve İnanışları”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu. 217-230. Ankara: Gelişim Matbaası, 1988.

Üzüm, İlyas. “Kaderiyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 44/64-65. İstanbul, 2001.

Yalçınkaya, Mustafa. Mâtürîdî’de İman-Amel İlişkisi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2014.

Yavuz, Salih Sabri. “Ehl-i Sünnet ve Mutezile Bağlamında Doğruluk Ölçüsü Olarak Keramet”. Kelam Araştırmaları 3/1 (2005), 91-116.

Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. “Maturidi Kelamında İnsan Hürriyeti Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1-4 (15 Temmuz 1988), 155-170.

Yeşilyurt, Temel. “Rü’yetullah”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35/311-314. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.

Yıldırım, Ali. "İshâk b. Hasan Tokadî’nin İlimler Tasnifi ve Mantık İlmine Dair Görüşleri". Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2 / 2 (Aralık 2018): 163-178.

Yıldız, Abdulvahap. “Kerâmet ve İstidrâc”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/21 (Haziran 2009), 41-64.

Zencânî et-Tokâdî, İshâk b. Hasan. Nazmü’l-Leâlî. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 42 KON 34159/2.

ez-Ziriklî, Hayreddin. el-A‛lâm: kâmus-u terâcim: el-hutut ve's-suver. 15. Basım. 8 Cilt. Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melayin, 2002.

Published

2025-12-21

How to Cite

Kale Kaya, R., & Banaz, Şaban. (2025). An Analysis of Some Theological Topics in Nazmu’l-Leâlî, a Work by İshāk ibn Hasan al-Tokādī in Terms of the Kalām and History of Islamic Sects. International Journal of Dorlion Academic Social Research (IJODASOR), 3(2), 154–181. https://doi.org/10.5281/zenodo.18010662