İslâmcılık: Kavramsal ve Tarihsel Kökenler
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.18071124Anahtar Kelimeler:
Din Sosyolojisi, Modernleşme, İdeoloji, İslâmcılık, Kurumsal İslâmîleştirme.Özet
Bu çalışma, Osmanlı’nın son dönemlerinden Cumhuriyet’in kuruluşuna uzanan süreçte modern İslâmcılığın ortaya çıkışını kavramsal ve tarihsel boyutlarıyla ele almaktadır. Osmanlı Devleti’nin Batı karşısındaki geri kalmışlığı ve iç siyasal krizleri, çeşitli ideolojik yönelimlerin gelişmesine zemin hazırlamış; bunlardan biri olan İslâmcılık, toplumsal ve siyasal boyutlarıyla modern bir ideoloji olarak şekillenmiştir. Her ne kadar İslâmcılığın tanım ve kapsamı araştırmacılar arasında farklılık gösterse de bu çalışmada hareketin, hem içe dönük siyasal ve kurumsal İslâmîleştirme çabalarını hem de dışa dönük pan-İslâmist stratejileri bünyesinde barındıran iki yönlü bir karakter taşıdığı kabul edilmektedir. Çalışma, İslâmcılığın Osmanlı’daki reform ve yenileşme hareketleri çerçevesinde gelişimini özellikle “üç tarz-ı siyaset” bağlamında değerlendirmekte; Yeni Osmanlılar ve Meşrutiyet dönemi İslâmcılarının düşünce ve pratiklerini incelemektedir. Ayrıca Millî Mücadele sürecinde İslâmcıların farklı konumlanışları ve katkıları ele alınarak hareketin siyasal dinamizmi ve değişen stratejileri tarihsel bir bütünlük içinde ortaya konulmaktadır. Metodolojik olarak çalışma, Cumhuriyet’in kuruluşu ile sınırlandırılmış; modern İslâmcılığın temel ideolojik ve siyasal unsurlarının kavramsal çözümlemesine odaklanılmıştır. Bu yönüyle çalışma, İslâmcılığın tarihsel dönüşümü ve çeşitliliğini görünür kılmakta ve modern siyasal ideolojiler arasındaki özgün konumunu vurgulamaktadır.
Referanslar
Akbal, İsmail - Hacıfettahoğlu, İsmail. ‘‘Millî Mücadele Dönemi’’. Osmanlı’dan İkibinli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi: İç ve Dış Politika. ed. Adem Çaylak vd. Ankara: Savaş Yayınevi, 2009.
Akdoğan, Yalçın. Siyasal İslam – Refah Partisi’nin Anatomisi. İstanbul: Şehir Yayınları, 2000.
Akşin, Sina. ‘‘Siyasal Tarih (1908-1923)’’. Türkiye Tarihi IV, Çağdaş Türkiye 1908-1980. İstanbul: Cem Yayınevi, 2000.
Aktay, Yasin. ‘‘Sunuş’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Albayrak, Sadık. Türkiye’de İslamcılığın Doğuşu. İstanbul: Risale Yayınları, 1989.
Ali, Jan A. ‘‘Modernity, its Crisis and Islamic Revivalism’’. Religions 14/1 (2023), 15.
Altun, Fahrettin. ‘‘M. Şemseddin Günaltay’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Altun, Fahrettin. Modernleşme Kuramı – Eleştirel Bir Giriş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2021.
Al-Shuqairat, Hussein Raja - Aldajah, Mohanad Nayef. ‘‘Islamic Historiography and Modernity: A Systematic Literature Review on the Evolution of Muslim Societies in the Postcolonial Era.’’ Journal of Islamic Thought and Civilization 15/1, (2025), 240-260.
Babahan, Ali. ‘‘Modernization and Ideological Divergence Among the Bureaucracy in the Late Ottoman Empire: Suggestion for a New Classification’’. Toplum ve Kültür Araştırmaları Dergisi 8, (2021), 23-45.
Becker, Carl-Heinrich. ‘‘Panislamizm’’. Siyasî İslam ve Panislamizm. der. Mümtaz’er Türköne, Ümit Özdağ. Ankara: Rehber Yayınları, 1993.
Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
Bolay, Süleyman Hayri. Felsefî Terimler ve Doktrinler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
Bulaç, Ali. ‘‘İslam’ın Üç Siyaset Tarzı veya İslamcıların Üç Nesli’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Bulut, Yücel. ‘‘İslamcılık, Tercüme Faaliyetleri ve Yerlilik’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Çınar, Menderes. Siyasal Bir Sorun Olarak İslamcılık. İstanbul: Dipnot Yayınları, 2005.
Dağlar, Oya. ‘‘II. Meşrutiyet’in İlanının İstanbul Basınındaki Yansımaları (1908)’’. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 38 (2011), 141-159.
Doğan, D. Mehmet. ‘‘Nurettin Topçu’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Duman, Doğan. ‘‘Türkiye’de İslamcı Yayıncılık’’. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/4-5 (1995), 77-94.
Eagleton, Terry. İdeoloji. çev. Muttalip Özcan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011.
El-Affendi, Abdelwahab. ‘‘Sudan’da İslamcılık: Öncesi, Sonrası ve Arası’’. Post-İslamcılık – Siyasî İslam’ın Değişen Yüzü. çev. Emek Ş. Ataman. der. Asef Bayat. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
Erkilet, Alev. Bir Müslüman İslamcılık, İslam Birliği ve Ümmete Nasıl Bakmalı? İstanbul: Beyan Yayınları, 2022.
Erol, Ertan. Tanrıya Uzak Merkeze Yakın – Meksika ve Türkiye’de Çevre Kapitalizminin Tarihsel Sosyolojisi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2020.
Ewin, Toby. ‘‘Time to Talk Turkey: The British Naval and German Military Missions to the Ottoman Empire in 1912–14’’. The Mariner's Mirror 109/3, (2023), 365-369.
Geertz, Clifford. ‘‘Ideology as a Cultural System’’. Ideology and Discontent. ed. David Apter. New York: Free Press, 1964.
Giddens, Anthony. Modernliğin Sonuçları. çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1994.
Gün, Fahrettin. Din, Siyaset ve Laiklik. İstanbul: Beyan Yayınları, 2001.
Heywood, Andrew. Siyaset. çev. Nasuh Uslu. Ankara: Liberte Yayınları, 2006.
Hülagu, Metin. İslam Birliği ve Mustafa Kemal. İstanbul: Timaş Yayınları, 2008.
İnalcık, Halil. Atatürk ve Demokratik Türkiye. İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2007.
Jaeschke, Gotthard. ‘‘Türk Kurtuluş Savaşında Milliyetçilik ve Din’’. çev. Aytunç Ülker. Tarih Okulu Dergisi 2 (2009), 83-95.
Kara, İsmail. ‘‘Din ile Devlet Arasında Sıkışmış Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı’’. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2000), 29-55.
Kara, İsmail. İslamcıların Siyasî Görüşleri I: Hilafet ve Meşrutiyet. İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
Kara, İsmail. ‘‘İslamcı Söylemin Kaynakları ve Gerçeklik Değeri’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi – Metinler Kişiler I. İstanbul: Dergah Yayınları, 2020.
Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi – Metinler Kişiler II. İstanbul: Dergah Yayınları, 2021.
Karabaşoğlu, Metin. ‘‘Said Nursi’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Karpat, Kemal Haşim. İslam’ın Siyasallaşması. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005.
Khairullin, Timur R. ‘‘Trends in Political Islam: Transition Towards Liberalization’’. Herald of the Russian Academy of Sciences 92/2, (2022), 100-104.
Kırmızı, Abdülhamit. ‘’19. Yüzyılı Laiksizleştirmek: Osmanlı-Türk Laikleşme Anlatısının Sorunları’’. Cogito 94 (2019), 1-17.
Koyuncu, Ahmet Ayhan. İslamcılık ve Demokrasi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
Krysa, Isabella. The Rise of Islamism in Turkey: Failure of Kemalism or a New Development Alternative? Unpublished Thesis of the Degree of Master of Arts in International Development Studies. Ottowa: Saint Mary University, 2011.
Kuntay, Mithat Cemal. Sarıklı İhtilalci. İstanbul: Oğlak Yayınları, 2014.
Kutay, Cemal. Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1972.
Lewis, Bernard. İslam’ın Siyasal Söylemi. çev. Ünsal Oskay. İstanbul: Kronik Kitap, 2021.
Mardin, Şerif. The Genesis of Young Ottoman Thought – A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas. New Jersey: Princeton University Press, 1962.
Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasî Fikirleri – 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Nursi, Said. ‘‘Münazarat’’. Eski Said Dönemi Eserleri. İstanbul: Yeni Asya Neşriyat, 2009.
Ortaylı, İlber. ‘‘Osmanlı Devletinde Laiklik ve Hukukun Romanizasyonu’’. Erdem 9/27 (1997), 1201-1208.
Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Kronik Kitap, 2018.
Osmanoğlu, Ayşe. Babam Sultan Abdülhamid – Hatıralarım. Ankara: Selçuk Yayınları, 1986.
Ozan, İbrahim Halil - Arı, Mehmet Salih. ‘‘II. Abdülhamid ve İslamcılar: Muhalefet, Yanılgı ve Pişmanlıklar’’. Van İlahiyat Dergisi 8/13 (2020), 1-21.
Özcan, Azmi. ‘‘İttihad-ı İslam’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 23/470-475. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Özdalga, Elisabeth. İslamcılığın Türkiye Seyri – Sosyolojik Bir Perspektif. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
Roy, Olivier. Siyasal İslam’ın İflası. çev. Cüneyt Akalın. İstanbul: Metis Yayınları, 2020.
Sartori, Giovanni. ‘‘Politics, Ideology and Belief Systems’’. American Political Science Review, Vol. LXIII, Marc 1969.
Smith, Anthony David. Toplumsal Değişme Anlayışı. çev. Ülgen Oskay. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1996.
Sungu, İhsan. Tanzimat ve Yeni Osmanlılar II. İstanbul: MEB Yayınları, 1999.
Şankıtî, Muhammed Muhtar. İslam Medeniyetinde Anayasal Kriz – Büyük Fitneden Arap Baharına. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
Şentürk, Hulusi. Türkiye’de İslamî Oluşumlar ve Siyaset – İslamcılık. İstanbul: Çıra Yayınları, 2015.
Şimşek, Sait. ‘‘İslamcılık ve Kur’an’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Tantik, Abdülaziz. İslamcılığın Arayışı. İstanbul: Pınar Yayınları, 2014.
Tekin, Yusuf - Akgün, Birol. ‘‘İslamcılar-Demokrasi İlişkisinin Tarihî Seyri’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Telli, Rüya - Yılmaz, Ayşenur. ‘‘Geç Dönem Osmanlı Modernleşmesine Genel Bir Bakış’’. Liberal Düşünce Dergisi 25/100 (2020), 9-35.
Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasî Gelişmeler. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2001.
Tunaya, Tarık Zafer. İslamcılık Akımı. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
Türköne, Mümtaz’er. Siyasî İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu. Ankara: Lotus Yayınevi, 2003.
Ünsal, Fatma Bostan. ‘‘Mehmet Akif Ersoy’’. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce – İslamcılık. ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Vambery, Arminus. ‘‘Panislamizm’’. Siyasî İslam ve Panislamizm. der. Mümtaz’er Türköne, Ümit Özdağ. Ankara: Rehber Yayınları, 1993.
Wallerstein, Immanuel. Dünya Sistemleri Analizi – Bir Giriş. çev. Ender Abadoğlu, Nuri Ersoy. İstanbul: BGST Yayınları, 2011.
Yavuz, Hakan. Modernleşen Müslümanlar – Nurcular, Nakşîler, Millî Görüş ve AK Parti. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
Yıldırım, Ercan. Neoliberal İslamcılık. İstanbul: Pınar Yayınları, 2016.
Zürcher, Erik Jan. Millî Mücadelede İttihatçılık. çev. Nüzhet Salihoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Nazırhan Şener, İhsan Toker
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
