Erken Abbâsî Devrinde Zındıklık Olgusunu Besleyen Sosyopolitik Gelişmeler
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.18011956Anahtar Kelimeler:
İslam Tarihi, Hadis, Abbâsîler, Politika, ZındıklıkÖzet
Bu çalışma zındıklık olgusunun tarihsel arka planını ve erken Abbâsî döneminde bu olguyu besleyen siyasi ve sosyal gelişmeleri incelemeyi hedeflemektedir. Emevîlerin sonunda ve Abbâsîlerin başlangıcında siyasi, coğrafi ve kültürel gelişmelerinin etkisiyle zındıklık şeklinde isimlendirilen ve Müslüman toplumu derinden etkileyen bazı sapkın ideolojiler ortaya çıkmıştır. İslam’ın temel prensipleriyle bağdaşmayan muhtelif fikir ve ideolojilere sahip bu oluşumlar, erken Abbâsî döneminde yaşanan siyasi ve sosyal gelişmelere paralel olarak zaman zaman devletin bürokratik mekanizmalarını etkileyebilecek güce ulaşmışlardır. Abbâsî halifeleri Merkūnîlik, Dehrîlik, Manicilik, Deysânîlik, Senevîlik, Mezdekîlik, Mecûsîlik gibi ağırlıklı olarak kadim Fars inanç ve geleneklerini canlandırmayı hedefleyen zındık gruplarla kararlı bir mücadele içerisine girmişler; hatta bu konuyu haleflerine vasiyet edecek kadar önemsemişlerdir. Nitekim bu dönemde ilk kez söz konusu heretik grupların yargılanıp cezalandırıldığı Dîvânü’z-Zenâdıka adlı bir kurum ihdas edilmiştir. Zındık ve mülhidler her fırsatta sapkın fikir ve ideolojilerini yaymaya çalışmışlar, inanç ve amel düzeyinde Müslüman toplumu ifsat etmeye dönük maksatlı bir tutum içerisine girmişlerdir. Zındıklık hareketleri devlet mekanizmasının otoriter olduğu evrelerde gizli ve derinden sürerken siyasi ve sosyal politikaların yumuşamaya başladığı evrelerde daha açık ve görünür şekilde devam etmiştir. Bu çerçevede zındıkların, halifelerin benimsediği siyasi ve ictimai politikaların ortaya çıkardığı atmosfere göre tutum geliştirdikleri görülmüştür. Çalışmada erken Abbâsî döneminde ortaya çıkan Beytü’l-Hikme müessesesi, tercüme hareketleri, Mihne hadisesi, Şuûbiyye akımı gibi dini ve sosyokültürel gelişmelerin zındıklık olgusunu beslediği tezi üzerinde durulmaktadır. Son olarak çalışmada literatür tarama ve dokümantasyon yöntemi benimsenmiş olup erken dönem Abbasî dönemini konu alan klasik ve modern kaynaklar zındıklık kavramı etrafında şekillenen olguların tespitine imkan verecek ölçüde taranarak tasnif edilmiş ve anlamlı bir bütünlük ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Referanslar
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. er-Red ʿale’ zenâdıka ve’l-Cehmiyye. Riyâd: Dârü’s-Sebât, 1424/2003.
Akoğlu, Muharrem. “Siyasallaşma Sürecinde Halku’l-Kur’an Tartışmaları”, Bilimname 37 (2019), 353-382.
https://doi.org/10.28949/bilimname.469726.
Alıcı, Mehmet. “Zendig-Dehr İlişkisi: Kureyşli Zındıkların Zaman ve Ahiret Algısı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (2016), 801-23. https://doi.org/10.15869/itobiad.23059.
Altungök, Ahmet. “Sâsânî Kültür ve Medeniyetinin İslâm Kültür ve Medeniyetine Etkileri”. Tarih İncelemeleri Dergisi 29/2 (2014), 445-487. https://doi.org/10.18513/egetid.69178.
Apak, Âdem. “Şuûbiyye Hareketinin Tarihî Arka Planı ve Tezâhürleri: Asabiyyeden Şuûbiyyeye”. İSTEM 6/12 (2008), 17-52. https://dergipark.org.tr/tr/pub/istem/issue/26539/279399.
Âtıf Şükrî, Ebû Avad. ez-Zendeka ve’z-zenâdıka. Umman: Dârü’l-Fikr, ts.
Atvân, Hüseyin. ez-Zendeka ve’ş-Şuʿûbiyye fi’l-ʿasri’l-ʿAbbâsiyyi’l-evvel. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1423/1984.
Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset. İstanbul: Pınar Yayınları, 2002.
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2. Basım, 2011.
Azimli, Mehmet. Abbâsîler Dönemi Bâbek İsyanı. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2004.
Azimli, Mehmet. “Abbâsîler’in İlk Döneminde Farisî Karakterli İsyanlar”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti 5: Abbâsîler (I), ed. Nahide Bozkurt - Mustafa Demirci, 221-252. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Ḫalḳu efʿâli’l-ʿibâd ve’r-red ʿale’l-Cehmiyye ve ashâbi’t-ṭaʿṭîl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1411/1990.
Can, Mesut. “Me’mûn Dönemi Siyasette Vezir Fazl b. Sehl’in Rolü”. İSTEM 14/28 (2016), 331-348.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/istem/issue/27942/297011.
Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ: Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
Cihan, Sadık. Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi: Hz. Peygamber Devrinden Abbasi Halifesi Mu’tasım Dönemine Kadar. Samsun: Etüt Yayınları, 2. Basım, 1997.
Cihan, Sadık. Uydurma Hadislerin Ortaya Çıkışında Zındıkların Rolü. Samsun: Etüt Yayınları, 2003.
Çandarlıoğlu, Gülçin. “Uygurlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/242-244. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Dâkūkī, Hüseyin Ali. “Hîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18/122-124. İstanbul: TDV Yay., 1998.
Dayf, Şevkī. Târîhu’l-Edebi’l-ʿArabî el-ʿAsru’l-ʿAbbâsî el-Evvel. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, 8. Basım, 1966.
De Blois, François Clément. “Zindīḳ”. Encyclopaedia of Islam (EI-2 English). 11/510-11. Leiden: Brill Press, 2012.
Demirci, Mustafa. Beytü’l-Hikme: Kuruluşu, Etkileri ve İşleyişi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
Demirci, Mustafa. “Mu’tezile’nin İslam Medeniyetine Katkıları Cedel-Tercüme ve Tabiî Bilimlerdeki Rolü”. Marife 3/3 (2003), 109-130. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343387.
Demirel, Serdar. Düalist Zındıklar ve Hadis. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2022.
Doğan, Nagihan. “Erken Abbasi Hilafetinde Zındıklık ve Zendeka Algısı”. Ötekinin Peşinde. haz. Mehmet Öz - Fatih Yeşil. 225-245. Ankara: Timaş Yayınları, 2015.
Ebû Gudde, Abdülfettâh. Mevzû Hadîsler. çev. Enbiya Yıldırım. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
Ebû Zehv, Muhammed. el-Hadîs ve’l-muhaddisûn. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1378/1958.
Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Müessesetü Hindâvî, 2012.
Erkol, Ahmet. “Mu’tezilî Düşüncede Dinamizm ve Mu’tezile Düşüncesinin İslam Toplumunu Dönüştürmedeki Etkisi”. Marife 3/3 (2003), 131-149. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343393.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1421/2001.
Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
Güneş, Sümeyye. “İslâm Bilimini Kurumsallaştıran Bir Akademi: ‘Beytülhikme’ (Kuruluşu, Misyonu ve Etkileri)”. Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi 6/2 (2022), 167-81.
Güzel, Fatih. “Hz. Peygamber Döneminde Bireysel İrtidat”. İslamî İlimler Perspektifinden Dinden Dönme: İrtidat. ed. M. Ali Asar - M. Ali Aytekin. 131-156. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
https://doi.org/10.55805/kadimsbd.1181209.
Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî–İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Hilâl, ts.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşar Avvâd Ma‘rûf. 26 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
Hatiboğlu, Mehmed Said. “İslamda ilk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (1979), 121-213. https://isamveri.org/pdfdrg/D00001/1978_C23/1978_c23_HATIBOGLUMS.pdf.
Hekimoğlu, Muhammet. Abbasi Dönemi Arap Edebiyatında Zındıklık (H. 133-442/ M. 750-1050). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
Hodgson, Marshall G. S. İslâm’ın Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. çev. Alp Eker vd. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayınları, 1993.
Ibrahim, Mahmood. “Religious Inquisition as Social Policy: The Persecution of the Zanadiqa in the early Abbasid Caliphate”. Arab Studies Quarterly 16 (1994), 53-72. http://www.jstor.org/stable/41858089.
İbn Arrâk, Ebü’l-Hasan. Tenzîhü’ş-şerîʿa. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1401/1981.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Kitâbü Cemhereti’l-luġa. thk. Remzi Munîr Ba‘lebekkî. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, 4. Basım, 1969.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sadr, ts.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Mevdû‘ât. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1386/1966.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Muhammed Yûsuf ed-Dekâke. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed. el-Fihrist. thk. Rızâ Teceddüd. Tahran. y.y., 1971.
İmam Mâlik, Ebû ʿAbdillâh Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭaʾ. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1406/1985.
Kahraman, Hüseyin. Kûfe’de Hadis İlk Üç Asır. Bursa: Emin Yayınları, 2006.
Karlığa, Bekir. İslam Düşüncesi’nin Batı Düşüncesi’ne Etkileri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
Kırbaşoğlu, Mehmet Hayri. “İslam Düşüncesinin Teşekkül Devrinden Bir Kesit ‘Ashâbü’l-Hadis’in Akaid Edebiyatı’”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 1/5 (1987), 79-89.
https://isamveri.org/pdfdrg/D00064/1987_5/1987_5_KIRBASOGLUMH.pdf
Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. İstanbul: Araştırma Yayınları, 2005.
Kutluer, İlhan. “İlhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/93-96. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Lewis, Bernard. “Some Observations on the Significance of Heresy in the History of Islam”. Studia Islamica 1 (1953), 43-63. https://doi.org/10.2307/1595009.
Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
Nuaym b. Hammâd, Ebû Abdillâh. Kitâbü’l-Fiten. Semîr Emîn ez-Züheyrî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’t-Tevhîd, 1412/1991.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler: 15.-17. Yüzyıllar. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1998.
Omar. Farouk. “Some Observations on the Reign of the Abbāsid caliph al-Mahdī 185/775-169/785”. Arabica 21/2 (1974), 139-150. https://doi.org/10.1163/157005874X00210.
Öktem, Murat. “Tabakât ve Ricâl Kitaplarında Zındıklık ve Zındık Olduğu Söylenen Hadis Râvîleri”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 7/1 (2021), 955-989. https://doi.org/10.47424/tasavvur.910851.
Öz, Mustafa. “Zındık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/390-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı. Ankara: OTTO Yayınları, 3. Basım, 2017.
Özdemir ve Şafak, Mehmet Nadir-Esin. “Abbâsîlerın İlk Yüzyılında Tercüme Faaliyetleri ve Grek Felsefesinin İslam Dünyasına Girişi”. İlahiyat Araştırmaları, ed. Hüseyin Güneş-Fevzi Rençber, 1-16. Ankara: Serüven Yayınları, 2024.
Özgüdenli, Osmangazi. “İran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/395-400. İstanbul: TDV Yay., 2000.
Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2022.
Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer. el-İntiṣâr li-aṣḥâbi’l-ḥadîs̱. thk. Hasen el-Cîzânî. Suud: Mektebetü Edvâi’l-Menâr, 1417/1996.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Leʾâli’l-maṣnûʿa fî eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, ts.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Târîhu’l-hulefâʾ Menâhilü’s-safâʾ bi-tevârîhi’l-eʾimme ve’l-hulefâʾ. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1424/2003.
Şahin, Hanifi. “İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2011), 47-70. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/31122.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-Maʿârif, 2. Basım, 1387.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerḥu müşkili’l-âs̱âr. thk. Şu‘ayb el-Arnaûd. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
Tanrıverdi, Eyyüp. “Abbâsîlerin Kültürel Politikası Açısından Mehdî’nin Zındıklık Mücadelesi”. İSTEM 6/12 (2008), 105-126. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/260776.
Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. nşr. Refîk el-Acem. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 101-130. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/85777.
Vajda, Gorges. “Les zindîqs en pays d’İslam au debut de la Période Abbaside”. Rivista Degli Studi Orientali 17 (1937): 173-229. http://www.jstor.org/stable/41923248.
Varol, Mehmet Bahaüddin. “Raşid Halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. İSTEM 3/6 (2005), 195-213. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/260670.
Vloten, Gerlof van. Arab Hâkimiyeti. çev. Mehmed Said Hatiboğlu. Ankara: OTTO Yayınları, 2021.
Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Dönemi. çev. Osman Demir. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kāmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1979.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 11. Basım, 1402/1982.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
Zorlu, Cem. “Abbâsî Devleti’ne Karşı İlk Silahlı Hareketler”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 1/1 (2001), 95-127. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343118.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Mevlüt Özer, Mustafa Tanrıverdi
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
