Gazzâlî’nin Mevhûm Delillere Yaklaşımı: Usûl-i Fıkıh Çerçevesinde Bir Analiz

Sabriye TAYLANHAN; Ahmet AYDIN

doi:10.5281/zenodo.15764728

Yazarlar

Sabriye TAYLANHAN Doktora Öğrencisi, İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, İzmir, TÜRKİYE. https://orcid.org/0000-0003-1968-6316
Ahmet AYDIN Doç. Dr., İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü, İslam Hukuku Anabilim Dalı, İzmir TÜRKİYE. https://orcid.org/0000-0001-7164-6149

DOI:

https://doi.org/10.5281/zenodo.15764728

Anahtar Kelimeler:

İslâm Hukuku, Fıkıh Usûlü, Gazzâlî, el-Mustasfâ, Şer’i Deliller, Mevhûm Deliller.

Özet

Bu makale, Şâfiî fakihi ve usûlcüsü Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî’nin (ö. 505/1111) mevhum delil anlayışını incelemektedir. Fıkıh usûlünde “Mevhûm”, aslî kaynakların dışında yer alan şer’u men kablenâ (bizden önceki şeriâtler), sahâbî kavlî, istihsan ve istislâh gibi delilleri ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Şâfiî fıkıh doktrininde önemli bir yeri olan Gazzâlî’nin söz konusu delilleri nasıl değerlendirdiği fıkıh usûlü açısından önem arz etmektedir. Nitekim Gazzâlî, bilindiği üzere yaşadığı dönem ve sonraki usûl tedrisine etki eden ve birçok hususta fıkıh usûlüne katkı sağlayan ilmî bir şahsiyettir. Araştırmada klasik metin çözümlemesi yöntemi esas alınarak yürütülmüştür. Araştırmanın amacı, aslî deliller arasında zikredilen Kitâb, sünnet, icmâ‘ ve akıl dışında yer alan şer’u men kablenâ, sahâbî kavlî, istihsan ve istislâh gibi mevhûm delilleri merkeze alarak Gazzâlî’nin delil nazariyesi anlayışını, konuyla ilgili usûl tartışmalarında kullandığı metodu tespit etmektir. Çalışmamızın temel sorusu ise Gazzâli’nin mevhûm delilleri hangi ölçütlerle değerlendirdiği ve bunları delil metodolojisinde nasıl konumlandırdığıdır. Çalışma neticesinde ulaşılan bulgulara göre Gazzâli, bu delilleri hüküm istinbatında zayıf ve zanna dayalı olmalarından dolayı reddetmiş; delil olma yeterliliklerini nass, icmâ’ ve akıl gibi güçlü kaynaklara ilişkilendirerek değerlendirmiştir. Bunun yanısıra Gazzâlî’nin konuya dair görüşleri doğrultusunda usûle kattığı yeniliklere temas edilmiş, bilgi nazariyesine yönelik yakîn-zan ilişkisinin mevhûm deliller ile bağlantısına yer verilmiştir. Gazzâlî’nin bu yaklaşımı; mevhûm delilleri onun hukuk metodolojisi ve epistemolojisi perspektifinde konumlandırmasında ve delil tasnifi hususunda ortaya çıkan belirsizliklerin çözümünde önemli bir teorik çerçeve sunmaktadır.

Referanslar

Abdulaziz el-Buhârî, Alâuddîn. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. thk. Muhammed el- Muʿtasımbillah el Bağdadî. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ʻArabî, 1994.

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî, el-Müsned. Nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1405/1985.

Âmidi, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Seyyid el-Cemîlî, Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l- Arabî, 1984.

Apaydın, Hacı Yunus. “Sahâbî Kavli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/500-504., İstanbul: TDV Yayınları. 2008.

Apaydın, Hacı Yunus. “Sahâbî Sözünün Hukuki Değeri”. Erciyes Üniversitesi SBE Dergisi 4 (1990), 322-353.

Bakkal, Ali. “İstihsanın Mahiyeti ve Çağdaş Problemlere Çözüm Getirmedeki Önemi”. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi II. (İstanbul: 2009), 15-70.

Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Alî b. Tayyîb. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Hamidullah. 2 Cilt. Dımaşk, y.y., 1964.

Beydâvî, Abdullah b. Ömer. Minhâcü’l-vusûl ila ilmi’l-usûl. thk. Abdulfettah Kutbu’r-Rahmânî. Kurtuba: Müssesetü’l-Kurtuba, 1996.

Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Câmiu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.

Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizaretu’l-evkâf ve’ş- şuûni’l-islamiyye, 2. Basım, 1994.

Ceylan, Mehmet Nezir. “Mütekellim Usûlcülerin İstihsan Anlayışı”. Batman Akademi Dergisi 7/2 (Aralık 2023), 167-185. https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1375805

Cürcânî, Seyyid eş-Şerif Ali b. Muhammed b. Alî el-Hanefî. Risâle fî usûli’l-hadis. tah. A. Zevin, (Muhtasar fi ilmi'l-Eser). Rıyad: 1987.

Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillah. el-Burhân fi usûli’l-fıkh. thk. Abdülazîm ed-Dîb, Kahire: 1978.

Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/489-505. İstanbul: TDV Yayınları. 1996.

Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh, Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl, thk. Halil Muhyeddin Elmîs, Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-ʻİlmiyye, 2001.

Dönmez, İbrahim Kâfi “Şer’u Men Kablenâ”. Fıkıh Usûlü İncelemeleri. İstanbul: İSAM Yayınları. 2014.

Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Sünen, el-Mektebetü’l- İslâmiyye, İstanbul, ts.

Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 2014.

Erol, Ayten. “Maslahat Bağlamında İslam Hukuku’nun Değişim ve Gelişim Metodolojisi”. İslâmi İlimlerde Maslahat. ed. Ayten Erol, Ankara: Gece Yayınları, 2017.

Gazzâlî, İmam Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Menḫûl min taʻlîḳāti’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Darü’l-Fikr, 1980.

Gazzâlî, İmam Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. Mustasfâ min ilmu’l-usûl. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîsi’l-Kahire. 2011.

Gazzâlî, İmam Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. Şifâu’l-galîl fî beyâni’ş-şebeh ve'I-muhîl ve mes’âliki't-ta'lîl. Bağdat: 1971.

Günay, Musa. “İmam Ebû Hanîfe’nin Sahâbî Kavli ile İlgili Görüş ve Uygulamaları”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/29 (Ocak–Haziran 2013), 120-141.

Haçkalı, Abdurrahman. “İslam Hukuk Metodolojisinde Gayeci Yaklaşım: Gazzâlî’nin İçtihat Anlayışında Maslahatın İşlevselliği”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 13/3-4 (2000), 450-466.

Hassân, Huseyin Hamid. Nazariyyetü'I- Maslaha fi'I-Fıkhi'l-İslâmî. Kahire: Mektebetü'I-Mütenebbî, 1999.

Haydar, Ali. Duraru’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. 1-4. İstanbul: Matbaatu Tevsi‘, 1330/1990.

Hınn, Mustafa Said. Eseru’l-ihtilâf fi’l-kavâidi’l-usûliyye fî ihtilâfi’l-fukahâ’. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle. Dördüncü Baskı, 1985.

İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdü’ş-şerîati’l- islâmiyye, Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1421/2001.

İbn Kayyimi'l-Cevziyye, Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu Bekr. İ'lamü'l-muvakkîn an Rabbi'l-Alemin, thk: Muhammed Mutasımbillah el-Bağdadi, Beyrut : 1418/1998.

İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî. Sünen. İstanbul: 1981.

İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Alî b. Ahmed. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’l- Sader. 12/46.

Karadavî, Yusuf. Günümüzde Fetvanın Değişebilirliği. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2012.

Kelvezânî, Mahruz b. Ahmed. Temhid fi Usûli'l-Fıkh, tah. Müfid M. Ebu Amşe. 3 Cilt. Cidde: 1985.

Koçak, Muhsin. İslâm Hukukunda Hükümlerin Değişmesi Açısından Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, Samsun: Kardeşler Ofset ve Matbaası, 1997.

Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. El-Haccâc. Câmi’u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Kahire: y.y., 1374/1955.

Öktem, Niyazi. “Hz. Ömer Adaleti ve Hukukta Yorum”. İstanbul: Köprü Dergisi 92 (Güz 2005), 215-251.

Râzi, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistâni., Mahsûl fî ʿilmi ʿusûli’l-fıkh.thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1992.

Semʻanî, Ebu’l-Muzaffer Mansur. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Abdullah Hafız Ahmed el- Hükmî. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1998.

Serahsî, Ebu Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Mebsût, Ed. Mustafa Cevat Akşit. İstanbul: Gümüşev Yayınları. 2008.

Şaban, Zekiyüddin. Usûlu’l-fıkhi’l-İslâmî. İstanbul: Mektebetü’l-Hanefiyye.

Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas el-Muttalibî. er-Risale, thk: Abdulfettah Kebbâra Şâkir, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 2010.

Şâtıbî, Ebu İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Gırnati. Muvâfakât. nşr: Abdullah Derraz. Kahire: 1975.

Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim. Lümaʿ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdülkadir Hatib Hasenî, Beyrut: Darü’l- Kettaniyye, 2. Basım, 2013.

Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim. Şerḥu’l-Lümaʿ. thk. Abdülmecid Türki. Beyrut: Daru’l- Ġarbi’l- İslâmî, 1988.

Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim. Tebṣıra fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1980.

Şirin, Gül. İslâm Hukukunda Hüküm Çıkarma Yöntemleriyle Sosyal Değişim Arasındaki İlişki. Ankara: Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.

Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. el-Câmiu’s-Sahîh. İstanbul: 1975.

Yiğit, Metin. “Gazzâlî’nin Usûl-ı Fıkha Katkıları”. 900. Vefat yılında İmam Gazzâlî. İstanbul: 2012, 390-412.

Zeydân, Abdülkerim. el-Vecîz fi Usûli’l-Fikh. Beyrut: 1420/1999.

Zeydân, Abdülkerim. Fıkıh Usûlü. çev: Ruhi Özcan. İstanbul: 1993.

Zuhaylî, Vehbe. Veciz fî’l Usûl’l-Fıkh. Suriye: Dâru’l-Fikr, 1999.

Gazzâlî’nin Mevhûm Delillere Yaklaşımı: Usûl-i Fıkıh Çerçevesinde Bir Analiz

Yazarlar

DOI:

Anahtar Kelimeler:

Özet

Referanslar

İndir

Yayınlanmış

Nasıl Atıf Yapılır

Sayı

Bölüm

Lisans

Aynı yazar(lar)ın dergideki en çok okunan makaleleri

YAYINCI

Makale Gönder

Dil

Bilgi

Duyurular

MAKALE ÇAĞRISI

Yeni Sayı