Ca‘ferîliğin Anadolu’ya Girişi
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.11261259Anahtar Kelimeler:
Mezhepler Tarihi, Şiî, Ca‘ferîlik, İmâmiyye, Safevîler, AnadoluÖzet
Ca‘ferîliğin Anadolu’ya ne zaman ve ne şekilde girdiğinin bilinebilmesi için birbirine komşu olan ve çok köklü geçmişlere sahip olan Türkiye ile İran Devletlerinin tarihsel süreçteki ilişkilerinin iyi bir şekilde bilinmesi gerekmektedir. Ca‘ferîliğe ait birtakım inançların Anadolu’ya girişi hakkında bugüne kadar yapılan çalışmalarda çoğunlukla tarihsel süreç incelenmiş; ortaya konulan fikirlerde ise çok farklı tarihsel temellendirmeler yapılmış ve birbirine zıt görüşler ortaya koyulmuştur. Ca‘ferîliğe ait birtakım anlayışlar Anadolu’ya ilk olarak 15. yüzyılın sonları ile 16. yüzyılın başlarında Safevî propagandaları sayesinde girmiştir. Nitekim Safevî Hanedanlığı, kuracakları devlet düzenini sarsılmaz temeller üzerine inşa etmek ve siyasi yönden de yönetimlerine mutlak itaati sağlamak için Sünnîliği bırakıp Şiîliği tercih etmiş; bu yeni düşünce sistemini kendilerine taraftar toplamak ve devletin sınırlarını genişletmek maksadıyla Anadolu’nun her yerine yaymaya çalışmıştır. Ancak Selçuklulardan beri Anadolu’da baskın bir Sünnî İslam anlayışının olması ve bunun da devlet politikası haline dönüşmüş olması sebebiyle Ca‘ferîlik, Anadolu’da yayılma imkânı bulamamış; mezhebî bir kimlik ve yaşayan bir halk topluluğu olarak varlık gösterememiştir. Safevî propagandalarının yoğun olarak yapıldığı dönemlerde Anadolu’da sadece Ehl-i Beyt Sevgisi, Oniki imam, Kerbela, tevellâ ve teberrâ anlayışları gibi Ca‘ferîliğe ait birtakım anlayışların tezahürleri olmuştur. Ca‘ferîliğin mezhebi kimlik ve toplumsal varlık olarak Anadolu’ya girişi daha çok yakın dönemlerde Ermenistan, Azerbaycan ve Rusya gibi ülkelerden göçerek gelenlerin Türkiye’ye yerleşmeleri neticesinde olmuştur. Literatür taraması ve doküman analizi yöntemi ile gerçekleştirdiğimiz bu çalışmada Ca‘ferîliğin Anadolu’ya girişi hakkındaki birtakım iddialara yönelik değerlendirmeler yapılmıştır. Anadolu’nun Şiîlik etkisine maruz kaldığı Safevîler dönemi ile başlattığımız ve sonrasında günümüze kadar gelen süreci değerlendirmeye çalıştığımız bu çalışmada konuyla ilgili tarihsel dönemler makale sınırları kapsamında derin tahlillere girmeden ele alınmış ve tartışılmıştır.
Referanslar
Allouche, Adel. Osmanlı Safevî İlişkileri. çev. Ahmed Emin Dağ. İstanbul: Ankara Yayınları, 2001.
Akdağ, Mustafa. Anadolu’nun Dirlik ve Düzenlik Kavgası- Celâli İsyanları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
Âlu Kâşifu’l-Gıtâ, Muhammed Hüseyin. Ca‘ferî Mezhebi ve Esasları, çev. Abdulbâki Gölpınarlı. İstanbul, 1966.
Andrews, Peter Alford. Türkiye’de Etnik Gruplar. Terc. Mustafa Köpüşoğlu. İstanbul, 1992.
Arı, Yılmaz. Değişim Sürecinde Alevilikte Dini Otorite Adıyaman Dedeleri Örneği. Ankara: Berikan Yayınevi, 2020.
Arı, Yılmaz. “A Crime against Humanity and the Tragedy of Genocide: An Evaluation That Israel Should Be Sued for State Terrorism against Palestinians”. çev. Mustafa Turan. Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD) 1/2 (Dec. 2023), 445-465. DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.10429568
Arı, Yılmaz. “Bir İnsanlık Suçu Ve Soykırım Trajedisi: İsrail’in Filistinlilere Uyguladığı Devlet Terörü Nedeniyle Yargılanması Gerektiğine Dair Bir Değerlendirme”. Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (Aralık 2023), 22-44. https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1392165
Âşıkpaşazâde, Ahmed. Tevârih-i Âli Osman’dan Aşıkpaşa Tarihi. 3. Cilt. İstanbul: Matbaa-ı Amire, 1332.
Balcıoğlu, Tahir Harîmi. Türkler Arasında Şiilik Cereyanları. Haz. Ali Birbiçer. İstanbul: Bilge Sanat Yayınları, 2017.
Banaz, Şaban. Anadolu’da Ca‘ferîlik ve Ca‘ferîler Çorum Ehl-i Beyt Vakfı Örneği. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2020.
Banaz, Şaban. “Safevî Etkisi Öncesinde Anadolu’da Ca‘ferîlik”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/1 (2018), 63-92.
Banaz, Şaban. “Türkiye’de Ca‘ferîler”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/1 (2018), 29-62.
Banaz, Şaban. “Çorumlu Ca‘ferîleşmiş Alevîlerin Ca‘ferîleşme Süreçleri ve Temel İnanç Esasları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 95 (Güz 2020), 169-198.
Birdoğan, Nejat. Şah İsmail Hatâi. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2001.
Bitlisî, İdris-i. Selim Şah-name. Haz. Hicâbi Kırlangıç. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
Browne, Edvard Granwille. A literary History Of Persia. 3. Cilt. Cambridge: Cambridge University Press, 1951.
Çelenk, Mehmet. İran’da Şiiliğin Seyri. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
Dalkıran, Sayın. İbn-i Kemal ve Düşünce Tarihimiz, İstanbul: Osav Yayınları, 1997.
Dalkıran, Sayın. Ahmet Feyzi Çorûmî’nin El- Feyz’ur-Rabbanisi Işığında Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Sünnet’in Şii Akidesine Tenkitleri, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2000.
Dehlevî, Şah Abdü’l Azîz. Muhtasaru’l-Tuhfeti’l-İsnâaşeriyye. Çev. Mahmud Şükrü Alûsi. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 1992.
Efendiyev, Oqtay. Azerbaycan Safavîler Dövleti. Bakü: Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1993.
Ekinci, Mustafa. Anadolu Aleviliğinin Tarihsel Arka Planı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2010.
Ekinci, Mustafa. Şah İsmail ve İnanç Dünyası, İstanbul: Beyan Yayınları, 2009.
Erdebîlî, Şeyh Safiyeddîn İshak İbni Cebrail. Makâlât (Şeyh Safi Buyruğu). Haz. Sönmez Kutlu-Nizamettin Parlak. İstanbul: Horasan Yayınları, 2008.
Ergun, S. Nüzhet. Bektâşi Şâirleri ve Nefesleri. İstanbul, Çolpan Kitap Yayınları, 1955.
Erkan, Ümit. 16. Yüzyılda Osmanlı’da Kızılbaş Ayaklanmaları. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
Fığlalı, Ethem Ruhi. İmâmiyye Şiası. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2008.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiîlik. İstanbul: Derin Yayınları, 2011.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. İstanbul: Inkılap Kitabevi,1985.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Kâşif’ül-Gıtâ. İstanbul: Bi‘sat Yayınları, 3. Baskı, 1977.
Gündüz, Tufan. “Safevîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/451-457. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul, 2010.
Hakyemez, Cemil. Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2. Baskı, 2016.
Hasluck, Frederick William. Sultanlar Zamanında Hristiyanlık ve İslam. Çev. Timuçin Binder. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
Hınz, Walter. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. çev. Tevfik Bıyıkoğlu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
Hodgson, Mashall. İslamın Serüveni. çev. Birol Çetinkaya. 3. Cilt. İstanbul, 1995.
İbrahim Efendi, Peçevi. Peçevi Tarihi. Haz. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara: Kültür Balkanlığı Yayınları, 1992.
Karadeniz, Yılmaz. İran’da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı. İstanbul: Bakış Yayınları, 2006.
Karaman, Hayreddin. “Caferiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/4-10. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
Kevseranî, Vecihi. Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi. Çev. Muhlis Canyürek. İstanbul, Yeni Zamanlar Yayınları, 1992.
Kaplan, Doğan. Safevîler ve Kızılbaşlık. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2014.
Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı-İran Siyâsi Münasebetleri 1578-1590. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 1993.
Kutlu, Sözmez. Alevîlik-Bektâşilik Yazıları, Aleviliğin Yazılı Kaynakları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
Kılıç, Remzi. Kanuni Devri Osmanlı-İran Münâsebetleri. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları, 2006.
Koçu, Ekrem Reşat. Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülosyonlar. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934.
Köprülü, M. Fuad. Anadolu’da İslâmiyet. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
Mantran, Robert. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çev. Server Tanilli, c. 2, İstanbul: Alkım Yayınları, 2007.
Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar (Alevîlik Bektâşilik Araştırmaları). İstanbul: Demos Yayınları, 2011.
Momen, Moojan. An İntroduction to Shi’i Islam. London: Yale University Press, 1985.
Muhammedoğlu, Aliev Saleh. “Erdebil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/276-277. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
Mutlu, İsmail. Tarihte ve Günümüzde Caferilik. İstanbul: Mutlu Yayıncılık, 1995.
Muzaffer, Muhammed Hüseyin. Târihü’ş-Şia. Necef: Haydariyye Yayınalrı, 1985.
Newman, Andrew J. “Safavid Iran”, Rebirth of a Persian Emprie, London: I.B. Tauris Publishers, 2006.
Nur, Rıza. Türk Tarihi, Haz. Emin Kılıç, c. 5, İstanbul: Toker Yayınları, 1979.
Nuri Paşa, Mustafa “Netayicü’l-Vukuat” Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi. Sad. Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 1992.
Rençber, Fevzi. “Sinop’ta Türk-İslam Medeniyetinin Sembol İsmi: Sarı Saltuk (Saltuk et-Türkî)”. Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD) 1/1 (2023), 48-57.
Saray, Mehmet. Türk İran Münâsebetlerinde Şiîliğin Rolü. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1990.
Savory, R. M. Iran Under the Safavids. Cambridge: Cambridge Unıversity Press, 1980.
Söylemez, Faruk. “Anadolu’da Sahte Şah İsmail İsyanı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (2004), 17/2, 70-85.
Sümer, Faruk. Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
Sümer, Faruk. “Avşar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4/160-164. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
Sümer, Faruk. “Afşarlılar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4/164-166. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
Sümer, Faruk. “Kaçarlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/51-53. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
Salih Muhammedoğlu, Aliyev. “Erdebil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11/276-277. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,
Şabânî, Rıza. “Efşâriye ve Zendiye Dönemlerinde İran-Osmanlı İlişkileri”, Tarihten Günümüze Türk İran İlişkileri Sempozyumu, İstanbul:
İlmi Neşriyat, 1993.
Şirâzi, Abdülkerim Ali. Tarih-i Zendiye. Tahran, 1365.
Ocak, Ahmet Yaşar. Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri Osmanlı Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı Alevîliğin Tarihsel Altyapısı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
Ocak, Ahmet Yaşar. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslâm’ın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
Öngören, Reşat. “Sünnî Bir Tarikattan Şiî Bir Devlete: Safaviyye Tarikatı ve İran Safevî Devleti”. Bilgi ve Hikmet Dergisi. 11/1, (1999), 83-99.
Teber, Ömer Faruk. Bektâşi Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar. Ankara: Aktif Yayınları,2008.
Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
Özdek, Refik. Türklerin Altın Kitabı, c. 3, İstanbul: Tercüman Yayınları, 1990.
Öztuna, Yılmaz. Büyük Türkiye Tarihi, c.11, İstanbul: Hayat Yayınları, 1967.
Tuncel, Metin. “Iğdır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 19/79-80. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
Uyar, Mazlum. Şiî Ulemanın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, c. 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Basımevi, 1998.
Üstün, İsmail Safa. “İran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22/400-404. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 200.
Üzüm, İlyas. “Hüsniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 19/34-34. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
Üzüm, İlyas. “Türkiye’de Caferilik”. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
Yeler, Abdülkadir. “Institutionalization Of Ja’ferism As a Modern Identity in Turkey”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi (2019),92/ 207-220.
Yeler, Abdülkadir. “Shi’ism in Türkey: A Comparison of the Alevis and the Ja’feris”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi. (2010), 3/331-340.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2024 Şaban Banaz
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
