Mu’tezile’de Bireyi Bilgiye Ulaştırmada Nazar ve Hâtırın İşlevi
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.11521271Anahtar Kelimeler:
Kelam, Mu’tezile, Bilgi, Bilgisizlik, Akıl Yürütme, HâtırÖzet
Mu’tezilî düşüncede akıl yürütme, dinden öncedir ve vaciplerin ilki olmayı hak eder. Bu nedenle Allah’ın özel lütfu olan aklı kullanması insanın ilk görevidir. Çünkü insan, düşünerek olası zararları kendisinden uzaklaştırma, fayda temin etme ve zihninin yöneldiği delillerden hareketle bilinmeyene ulaşma yetisine sahip özel bir varlıktır. Öyleyse akıl yürütmenin meşakkatli doğasına katlanarak teklîfin temeli olan bu görev mutlaka yerine getirmelidir. İnsan, düşünmemenin ve bilgisizliğin yaratacağı korku ile nazara ve kendisine (iç ses) yönelebilir, düşünmenin zorunlu olduğunu idrak edebilir. Zira o, kendisini düşünür kılan bir doğaya sahiptir ve düşünmeye çağıran uyarıcıların etkisinde bir varlıktır. Mu’tezile düşüncesinde nazarın öncesinde bireyi nazara hazırlayan düşünmeme korkusu da hâtır olarak adlandırılır. Hâtırın, bireyin kendinden ve dış çevreden kaynaklanan pek çok nedenle oluşabileceği makalede vurgulanacak temalardan biri olacaktır. Bu itibarla makalede, Mu'tezile açısından bu nedenlerin bireyin düşünme sürecine etkisi açıklanmaya çalışılacaktır. Mu’tezile’nin bilgi bahsinin merkezinde yer alan her iki kavramı bütün yönleriyle ele almak makale düzeyinde elbette mümkün değildir. Bu nedenle makalede, akıl sahibi mükellef varlık için nazar ve hâtırın ontolojik ve epistemolojik önemi, her iki kavramın bilgisizlik korkusuyla mantıksal ilintisi, mahiyetlerine dair nitelik ve özellikleri tasvirî yöntemle incelenecektir. Çalışmada temel kavramların detaylı lügavî ve ıstılahî tahlillerine ve tarihî arka planına yer verilmeyecek, Mu’tezile’nin her iki kavramla ulaşmak istediği temel parametrelere yoğunlaşıp ana tema kurgulanacaktır.
Referanslar
Alî ez-Zeydî, İbnü’r-Reşîd el-Kâsım b. Muhammed. el-Esas li-akâidi’l-ekyâs. Sa’da: Mektebetü Ehlü’l Beyt, ts.
Ali, Isamuddîn Muhammed. Bevâkirü’s-sekâfeti’l-islâmiyye ve hareketü’n-nakl ve’t-tercüme. İskenderiye: Münşetü’l-Meârif, 1987.
Altıntaş, Ramazan. İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mu’tezile Etkileşimi (Şerif el-Murtazâ Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
Arı, Yılmaz. “Bir İnsanlık Suçu Ve Soykırım Trajedisi: İsrail’in Filistinlilere Uyguladığı Devlet Terörü Nedeniyle Yargılanması Gerektiğine Dair Bir Değerlendirme”. Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (Aralık 2023), 22-44. https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1392165.
Arı, Yılmaz. “A Crime against Humanity and the Tragedy of Genocide: An Evaluation That Israel Should Be Sued for State Terrorism against Palestinians”. çev. Mustafa Turan, Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD) 1/2 (Dec. 2023), 445-465. https://doi.org/10.5281/zenodo.1042956
Aslan, Abdülgaffar. “Kelâmcıların Dilinde Havâtır Kavramının Kullanımı ve Bilgi Değeri.” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/16 (2006), 29-56.
Aslan, İbrahim. Kâdî Abdülcebbar’a Göre Dinin Aklî ve Ahlakî Savunusu. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
Avcı, Metin. İmam Mâturîdî’nin Fikirlerinde Ebû Hanîfe’nin Etkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2022.
Can, Seyithan. “Allah’a İman’ın Psiko-Sosyal Temelleri (Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Bağlamında Bir Değerlendirme)”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık/2020), 473-501.
Demir, Osman Nuri. “Tanrı’nın Sesi Vicdan ve Hakikate Ulaşmanın Muharrik Gücü Olarak Havâtır Kavramı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 10/4 (2021), 3943-3958. https://doi.org/10.15869/itobiad.1026148.
Demir, Osman. Kâdî Abdülcebbârʹda İnsan Psikolojisi Güdüler (Devâî) ve İnsan Davranışı Üzerindeki Etkileri. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
Durmuş, Nuray. “Mu‘tezile Akılcılığında! Havâtırın Rolü: Mârifetullah Örneği”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (2023), 452-476.
Ebu Hilal el-Askerî, el-Furûq fi’l-lüğa, Arap Dilinde ve Kur’an’da Farklar Sözlüğü, çev. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2017.
Ebû Reşîd en-Nisâburî, Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. Mesâilü’l-Hilaf-beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdadiyyîn. thk. Maan Ziyade-Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: y.y., 1979.
Ebû Zeyd, Nasr Hamid. el-İtticâhü’l-aklî fi’t-tefsîr. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfi’l-Arabî, 2003.
Elkaisy-Friemunt, Maha. God and Humans in Islamic Thought Abd al-Jabbar Ibn Sina and al-Ghazali. London and New York: Routledge, 2017.
Hâkim el-Cüşemî, Muhammed b. Kerrâme. er-Risâle fî-nasîhati’l-âmme. thk. Cemal eş-Şâmî. B.y.: y.y., h.1438/2016.
Hâkim el-Cüşemî. Uyûnü’l-mesâil fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Dâru’l-İhsan, 2018.
Hanefî, Hasan. Mine’l-akîde ila’s-Sevra. Kahire: Hindawî, 2017.
Hatipoğlu Yakut, Büşra Nur. “Kelâm İlminde Havâtır Kavramının Yeri”. İslam Tetkikleri Dergisi 12/1 (Mart 2022), 187-216. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1023433.
Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. el-İntisâr-Mu’tezile Müdafaası. çev. Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
Hımmasî, Sedîduddîn Mahmûd er-Râzî. el-Münkız mine’t-taklîd. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, h. 1414/1993.
İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed. Kitabu’l-mecmû-fi’l-muhît-bi’t-teklîf. thk. Jan Peters. Kahire: Dâru’l-Meşrîk, 1986.
İbn Metteveyh. et-Tezkira fi-ahkâmi’l-cevâhir ve’l-a’raz. thk. Sami Nasr Lütfü-Faysal Bedir Avn. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, ts.
İbn Metteveyh. Kitâbü’l-mecmû fi’l-muhît bi’t-teklîf. thk. J.J. Houben. Beyrut: Matbaatü’l-Katulikiyye, 1965.
İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Kitabü’l-fâik fi-usûli’d-din. thk. Faysal Bedir Avn. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2010.
İbnü’l-Melâhimî. Kitabü’l-mu’temed fî-usûlid-dîn. thk. Wilferd Madelung. Tahran: Müessesetü Mutalaâti İslami, 2012.
İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî. Keşfü’l-murâd fî-şerhi’l-tecrîdi’l-itikâd. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemiyyi, 1988.
Kâdî Abdülcebbar, Ebû’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî. el-Muğnî fî-ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Muhammed Hıdr Nabha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
Kâdî Abdülcebbar. Şerhü’l-usûli’l-hamse (Mu’tezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı Yayınları, 2013.
Khan, Diwan Taskheer. “Mu'tazilaism: An Introduction to Rationality in Islam”. International Journal of Engineering and Applied Sciences (IJEAS) 4/10 (2017), 60-62.
Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâiler’in Kelam Sistemi. İstanbul: İsam Yayınları, 2007.
Mcdermott, Martin. Nazariyyâtü ilmi’l-kelam inde’ş-şeyh müfîd. çev. Ali Hâşim. Meşhed: Mecmeu’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, h. 1412/1991.
Memiş, Murat. Mu’tezilî Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011.
Merhaba, Muhammed Abdurrahman. Mine’l-felsefeti’l-Yunaniyye ila’l felsefeti’l-İslâmiyye. Beyrut: Avidat, 2007.
Meyhûb, Seyyîd Abdüssettar. Ebû Reşîd en-Nisâbûrî ve erâühü’l-kelamiyye ve’l-felsefiyye. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfi’t-Diniyye, 2006.
Mürüvve, Huseyn. en-Nezeâtü’l-mâddiyye fi’l-felsefeti’l-arabiyyeti’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru’l-Farâbî, 2002.
Nader, Albert Nasri. Felsefetü’l-Mu’tezile. Bağdat: Matbaatü’r-Râbıta, 1951.
Nâtık-Bilhak, Ebu Tâlib Yahyâ b. al-Husayn b. Hârun al-Buthânî. el-Hakâiku’l-ma’rife fî-ilmi’l-kelâm. San’a: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali’s-Sekâfiyye, 2003.
Nerîr, Ali Muhammed. Mu’teziletü’l-Yemen Devletü’l-Hâdî ve fikrühû. Beyrut: Dârul-Avde, 1981.
Okumuş, Namık Kemal. “Gün ve Geleceği Iskalama Tercihinin Aşkın Formu: Kutsal Gelenek Perspektifi”. Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD) 1/1 (June 2023), 24-47. https://doi.org/10.5281/zenodo.805748.
Peters, J. R. T. M. God's Created Speech: A Study in the Speculative Theology of the Muʿtazilî Qâḍîl-Quḍât Abû’l-Ḥasan ‘Abd Al-Jabbâr Bin Aḥmad Al-Hamadânî. Leiden: E.J. Brill, 1976.
Shihadeh, Ayman. “The existence of God”. The Cambridge Companion To Classical Islamic Theology ed. Tim Winter. 197-217. New York: Cambridge University Press, 2008.
Suruş, Abdülkerim. el-Kabz ve'l-bast fi’ş-şerîa’. Beyrut: Darü’l-Cedid, 2002.
Şemmerî, Rauf. el-Vücudü’l-İlahi inde İbn Ebi’l-Hadid. Meşhed: Mecmeu’l-Buhusi’l-İslâmî, h. 1392/1972.
Şerif el-Murtazâ, Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Alevî, “el-Hudûd ve’l-hakâik”, Resâilü’l-Murtazâ, haz. Seyyid el-Mehdî er-Recâî. 259-298. B.y.: y.y., h. 1405/1984.
Şerîf el-Murtazâ. ez-Zehîra fî-ilmi’l-kelâm. thk. es-Seyyîd Ahmed El-Hüseynî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmiyyi, h. 1411/1990.
Şerîf el-Murtazâ. Şerhü cümelü’l-ilm ve’l-amel. thk. eş-Şeyh Ya’kûb el-Ca’ferî el-Merâğî. Tahran: Dârü’l-Üsve, h. 1409/1988.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. Telhîsu’l-Muhassal. Dâru’l-Edva: Tahran, 1980.
Zemahşerî, Cârullah Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an-hakâik-i-ğavâmizi’l-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil. thk. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed Muavvız. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykan, 1998.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2024 Hüseyin Maraz
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
